University-Community Partnership and Critical Public Policy and Management Education in Nepal

– Dr. Purna B. Nepali

Kathmandu University is moving towards critical direction and new institutional values with innovative Vision 2030 (also known as KU Silver Jubilee Initiatives i.e. six initiatives -quality, impact, equity, global engagement, identity, and innovation).  This vision aims at addressing the multi-dimensional needs of the nation and ensure its smooth functioning. The vision is all the more relevant in the present context of the public domain, which is rife with problems, ineffective service delivery to the people coupled with structural poverty, inequality and deprivations.

Realizing the multi-dimensional need of the nation and following the global agenda ‘Sustainable Development Goals (SDGs: 2016- 2030)’ for inclusive growth and transformation, this paper attempts to reorient the traditional teaching-learning approach and institutionalize the newly launched program on public policy, governance, and management education in Nepal with a critical perspective in the landscape of the state and societal transformation. This is an innovative academic program designed to deal with a wide range of public policy and governance issues, and enhance the management, knowledge and skills of the public sector through multidisciplinary and interdisciplinary approaches. These mixed and blended approaches are also known as transdisciplinary approaches which include multiple strategies like critical pedagogy, reflective and experiential learning, impactful professional career, pragmatic analysis, design thinking, human-centric innovation and action, university-community partnership, land grant institutions/missions, student-led engagement initiatives, etc.

Based on the critical perspective and pedagogy of the insights and thoughts of John Dewey and Paulo Freire, the public policy and management program firstly identifies the issues and challenges of public policy, governance, and management for exploring the ways and possibilities of informed and evidence-based analysis and solutions. It would be helpful to think out of the box and be engaged in these issues prioritizing/employing various methods like critical thinking, reflection, arguing ‘help us not only for memorizing, but also for creative and cooperative inquiry’ and scientific investigations. It discourages delivering ‘ready-made knowledge’ and encourages ‘active laboratories of knowledge making’. Inquiry based learning promotes the sense of responsibilities and accountability toward the nation and people.

Secondly, this critical pedagogy equips students to comprehend and analyse how this academic program can contribute to address the aforesaid issues and challenges for societal transformation. In line with KU Vision 2030, this academia program shall be well engaged in societal transformation via innovations, quality and impactful initiatives. Hence, Critical pedagogy equips students to think differently; not only to memorize (what to do) but also solve (how to do/act) problems themselves.

Thirdly, an attempt is being made to craft/recraft the emerging and globally recognized human-centric design thinking and innovative tool/approach called ‘Policy Lab’ so as to ‘Discover, Design and Evaluate (DDE) ’ the ways and possibilities of informed and evidence-based policy analysis and solutions, decision making and implementation for ensuring effective public service delivery. The lab attempts to bridge the gap between academia and public policy mainstream and provides opportunities for students, professors, scholars of each university and college/campus to undertake research on peoples’ concerns and their livelihood considering policy avenue. All university family would learn, teach, support and engage community people in policy formulation and its effective implementation, thus making the universities and their campuses/colleges not only like an ivory tower but also the agencies to learn from the community, teach and support the community, as well as enjoy and celebrate with the community.

Fourthly, the program also focuses on establishing the policy outreach center and networks outside the universities which would bring together all stakeholders (students, faculty, activists, and legislators) committed to policy activism.  It would seek to build on their knowledge, cooperation, justice and integrity devoted to growth and development of the nation and consider the need-based engagement of civil society, business entities, and political actors in the program.

Also, prioritizing the students led engagement in the public domain, this program is key for preparing students, who would be tomorrow’s policy leaders and managers in the public domain. It is a student-centered program that exposes students in the policy mainstream to understand the environment- how to handle the complex situations. It fosters experiential learning, and an impactful professional career.

Next, the diversity and inclusion within and outside the university is one of the instrumental areas of contribution the University needs to focus on for these endeavors. For example, Harvard Diversity and Inclusion Efforts titled ‘Pursuing Excellence on a Foundation of Inclusion’ reveals that academic excellence requires diversity and inclusion in every affair of university. Justice and excellence require a foundation of inclusion and belongingness. A university achieves excellence by fostering the learning, creativity, and discovery of its members. Building a deep culture of inclusion and belongingness require people in every corner of the University to participate. University’s values of mutual respect, integrity, pursuit for excellence, accountability, and trust-building deepens the culture of inclusion and belongingness through shared academic and professional norms. Ultimately, the university is the synthesis of orientation, leadership, community engagement, and cultural transformation that creates an environment in which all of us can — and feel that we can — take full advantage of the rich opportunities. This in turn would enable each of us to flourish. Hence, the combination of institutional and cultural work promises to increase our comfort with a continuously growing and transforming campus community.

In a short period of time, we have been expanding our network regionally and globally with similar policy schools and new public management related programs in varying forms and intensities, such as Heller School of Social Policy and Management Brandeis University (with USEF Fulbright Specialist Program), Central Michigan State University (CMU), Columbia University, The New School, North-South University, University of Bergen etc. Moreover, Massachusetts Institute of Technology (MIT) JPAL South-Asia and Harvard Evidence based Policy Design (EPoD) teams have already committed to mentor and coach us on evidence based policy making and evaluation of policies and programs focusing on their engagement in the context of Nepal and the global context as a whole..

I would like to recount my personal experience while pursuing postdoc at Heller School for Social Policy and Management and Harvard Kennedy School (Malcolm Wiener Social Policy Centre) and Hutchins Centre with support of Fulbright Fellowship.  These academic institutions are well engaged in expanding the thoughts of  William Edward Burghardt (W.E.B) Du Bois , and Bhim Rao (B.R.) Ambedkar in regard to questions on social justice and social policy. I got an insightful learning on how the university is engaged in the overall social transformation and student led activities can lead the transformation of the state and the society. It gave me a lot of insightful thoughts on how university is to be engaged on public domain outside the university and schools.

Moreover, the US government initiatives on Land-Grant University Model and Historically Black Colleges and Colleges and System established by US President Abraham Lincoln under Morril Act 1862 and its amendment 1890 have contributed a plethora of exemplary initiatives and works: Establishing universities beyond classical teaching/academic excellence, community-college relations, outreach and cooperative functions to serve African-American farmers and their social and racial justice in the 21st century.

Thus, all these consolidated efforts ultimately are anticipated to contribute (through informed and critical analysis of issues and challenges, creating program, public policy analysis, and management) for transformation of state and society through different levels of University-Community partnership.  The KU Vision 2030 will also explore the possibilities of mutual collaborations and learning between national (Nepal’s KU) and globally established institutions for their cross-cultural learning and mutual cooperation in the days to come.

Finally, the critical pedagogy is a dialectic thought that has challenged issues of public policy, governance to think about all aspects to pursue a transdisciplinary education for inclusive transformation. This program has its own culture, pedagogy, and a way of thinking to break free from the traditional approach of teaching and learning. It seeks to network and work in tandem with a wide variety of disciplines for planning elation to issues of justice and emancipation. With the aforesaid innovative actions and results, this paper proposes the collaborative solutions and contributes to the SDGs processes in general and through evidence-based innovative solutions for larger societal transformation in particular.

[Dr. Nepali is Associate Professor and Director of Master of Public Policy and Management (MPPM), at School of Management, KU]

A Letter to James Dewey Watson

– Bharat Sigdel

Dear Watson,

I am writing to you today to tighten some bonds of our relation. Yes friend, being two humans from a seemingly vast different professional life, I find too many common grounds between you, a scientist, and me, an academic writer. I always get confused whether you are a scientist or an academic writer. Similarly, in my case as well, I inquire with myself whether I am an academic writer or a scientist. In this letter today, I will be focusing on our common grounds.

Writing is a common activity in every dimension of life. In formal as well as informal settings, we regularly write. We write in different contexts, for different purposes, for different target readers, through different mediums and with different messages. But obviously, writing of daily use is different from what students and academicians write in schools, colleges and universities. The special variety of writing which is called academic writing goes commonly in schools, colleges and universities. As academic writing, in many ways, is what science is and is not what science is not, we can take it as science. As I have already mentioned, to some extent, you are an academic writer and I am a scientist.

Academic writing is a skill-based writing in academia which ranges from assignment of students to expert works of researchers and professors. In the beginning, academic writing may be so frightening and disgusting to the learners, it “may turn your stomach or turn your nose.” Difficulties come when we cannot reach to a particular context. As L. Lennie Irvin says, “Writing resembles having our eyes blindfolded and our hands tied behind our backs: we can’t see whom we’re talking to or where we are. Separated from our audience in place and time, we imaginatively have to create this context.” Yes, we imagine and create a context. Through writing we try to establish a rhetoric that creates a common ground to writer and readers to meet and communicate.

Academic writing is such a vast skill that it can be taken as and compared to many dimensions of philosophy of life. Therefore, we say academic writing is discourse, politics, pedagogy, network, scholarship, science, and many more. It carries its dominant features from all these various fields. As we create the context of communication through our writing, all academic writings are discourses. The writer openly argues on the raised issue. The entire project of writing from selection of the topics to publication or even to the point of readers’ response/criticism is engulfed with politics. Academic writing is solely a skill and artifact of academia. It is deeply rooted in pedagogy. Similarly, academic writing is considered to be enriched by network and scholarship. It helps to form a network of scholars and their profound scholarly knowledge. And can academic writing be taken as science, too?

Yes, of course. The enterprise of writing can be said to be similar to that of science. As defined by Wilson, E. O.  (1999) “Science is the organized, systematic enterprise that gathers knowledge about the world and condenses the knowledge into testable laws and principles” (58). So is academic writing.  Academic writing has its own norms, rules, regulations or format specified by concerned university or constructs of long practices. Academic writing follows the format which has been in long practice and has universality in its pattern. For example, a five paragraph essay format is universally accepted. The University of Sydney has introduced academic writing thus: “Academic writing is generally quite formal, objective (impersonal), and technical. It is formal by avoiding casual or conversational language, such as contractions or informal vocabulary. It is impersonal and objective by avoiding direct reference to people or feelings, and instead of emphasizing objects, facts and ideas. It is technical by using vocabulary specific to the discipline.”

Dear Watson, normally, science is understood as a discipline in which they first find an issue or problem, then they go through careful and systematic observation based on any suitable method and finally they reach an answer or a solution. We can take example of your discovery of the molecular structure of deoxyribonucleic acid (DNA). Though the discovery was announced in 1953, you had started your study and observation from your virus research at Indiana University in 1950. I have come to know that you became convinced that the gene could be understood only after something was known about nucleic acid molecules. Study was also focused on protein molecules with the help of scientists working in the Cavendish Laboratory at the University of Cambridge.

After working on research at the Cavendish Laboratory continuously for two years (1951–53), yes, the discovery was made to be possible, in the spring of 1953. Certainly, academic writing also has some similar traits. Academic writing, specially research work, takes its journey to one or multiple conclusions started from and across statement of problem, finding a research question, setting hypothesis, going through data collection and data analysis. To quote Anne Whitaker (2009) here: “In an academic writing assignment, you will start by asking a good question, then find and analyze answers to it, and choose your own best answer (s) to discuss in your paper. Your paper will share your thoughts and findings and justify your answer with logic and evidence” (2).

Science has reliability, validity and credibility because conclusion it draws is tested. The discovery of DNA is universally accepted without single question. Similarly, academic writings, except some, have all these qualities. As Gina L. Vallis says, “Academic writing uses a style that tends to offer a question, in an implicit or explicit manner, and then to move, step-by-step, to a conclusion, through reasoned argumentation” (20). So, they have wide acceptability.

Science finds new avenues for further study. In academic writing, too, we can find curiosity, knowledge gap and new concepts that trigger readers to go with further research or further writing. That is what we mean by writing inspires writing. The references mentioned create a network creating connection with almost unlimited link of the readers to the world of academic writing.

Academic writing is similar to science not only with what science is but also with what science is not. First of all, science is not just accumulation of facts. Nor is academic writing. Academic writing is not pile of data or crowd of corpus only, it is entire task of mining out valuables through analysis of variables.

Science does not try to forcefully claim something to be true. Rather it establishes truth through its own way of observation and testing. similarly, in academic writing we derive answer/solution/conclusion based on analysis of the variables and related data.

Science does not deal with supernatural, magical elements or occultism. Nor does academic writing. Supernatural, magical elements or occultism can certainly be subjects of writing, but not evidences of supporting details.

Academic writing follows an established format, goes across a reliable procedure, uses observation, analysis and logical reasoning to reach to one or multiple answers. It can be compared to science. Also, it does not believe in untested matters and supernatural as well as occult power as science. So, by now we come to the point that academic writing is science.

Dear Watson, many congratulations once again to you on your discovery of DNA for which you were awarded with the Nobel prize for Physiology and Medicine in 1962. I like to conclude my letter here today but please do not forget to reply. I am looking forward to hearing your response on my analogy and any of your recent discovery.

With best regards,

 

References

[Mr. Sigdel is pursuing M.Phil. in English Education in Kathmandu University]

स्वास्थ्य चिन्ताले हैरान पार्न सक्छ

– माधव प्र. खतिवडा

महेश (नाम परिवर्तन) लाई १५ वर्ष अघि भााँचिएको दाहिने खुट्टा दुखेको जस्तो लाग्न थाल्यो । नभन्दै त्यही खुट्टाको पैतालामा खिल निस्क्यो र दुखाइ झन् असह्य भयो। दर्द कम गर्न पेनकिलर समेत खानु पर्न थालेपछि उनलाई क्यान्सर भएको शंका लाग्न थाल्यो।  हुँदा हुँदा उनी राती निदाउन छोडे। घरका परिवारले सम्पूर्ण शरीरको जाँच गर्न दिएको सल्लाहले उनलाई झन् तर्सायो किनकि जाँचगर्दा ल्याव रिपोर्टले उनका महत्वपूर्ण अङ्ग एउटै पनि काम नलाग्ने गरी बिग्रिसकेको देखाउँछ भन्ने शंकाले उनको भोक निन्द्रा गायब भएको थियो। बाँच्ने दिन धेरै छैनन् भन्ने विश्वासले गर्दा उनले काममा लत्तो छोड्दै जान थालेका थिए। एकदिन परिवारका सदस्यहरुले उनलाई जवर्जस्ती अस्पताल पुर्‍याए। जाँच गर्दा उनका सम्पूर्ण अङ्ग स्वस्थ्य रहेको पाइयो । महेशलाई तत्काल मरिहाल्छु भन्ने लाग्न छोडे पनि कतै ल्याव रिपोर्ट अर्काकोसँग साट्टियो कि भन्ने शंकाले अझै छोडेको छैन।  आफूलाई डरलाग्दो रोग लागेको छ भनी विनाकारण तड्पिने महेश स्वास्थ्य चिन्ता (हेल्थ एन्जाइटी) बाट पिडित व्यक्ति हुन्। यस्तो समस्याबाट पिडित मानिसहरुको सङ्ख्या अहिले विश्वव्यापीरूपमा नै बढिरहेको छ।

स्वास्थ्य चिन्ताबाट सताइएका अधिकांश मानिसहरू आफूभित्र एड्स वा क्यान्सर रोग छिप्पिइसकेको छ भन्ने आशंकाबाट पिडित हुन्छन्। प्रायजसो क्यान्सर रोगको स्याहार सुसार गर्ने आफन्तहरूमा कतै आफूलाई पनि त्यही रोगले गाँज्न त थालेको छैन भन्ने विश्वास मजवुत हुँदै जान्छ। यसको साथसाथै रोगहरूको बारेमा वारम्वार पढ्ने र सुन्नेहरूमा पनि पढे सुनेका रोग आफूमा नै भएको भान हुन थाल्छ र गर्दा गर्दै शंका बानीमा  बदलिन बेर लाग्दैन। इम्पोरियल कलेजका प्राध्यापक टाइरेरका अनुसार पछिल्लो समयमा इन्टरनेटको बढ्दो प्रयोगले पनि यो रोगलाई चर्काउँदै लगेकोछ। मानिसहरू विराम लाग्नासाथ इन्टरनेटमा रोगका लक्षण र उपचार बारेमा खोज्न थाल्छन्।  नेटमा चाहिनेभन्दा पनि नचाहिने कुराहरू बढी हुन्छन्। हेल्पलाइन च्यारिटी अफ एन्जाइटी युकेका ओलिन भन्छन् “तपाँइले कम्प्युटरमा खोकी मात्र भनेर टाइप गर्नु भयो भने पनि एच आई भी एड्सदेखि क्यान्सर सम्मको फेहरिस्त देखा पर्छ जसले मान्छेलाई थप चिन्तित बनाउँछ ।”

डाक्टर,साथीभाइ या आफन्तबाट पटक पटक आश्वसान खोज्नु यो रोग लागेका मान्छेको अर्को विशेषता हो। तर केवल फोस्रो आश्वसानले कुनै काम गर्दैन। ओलिन भन्छन्, “मान्छेहरू आफ्नो मस्तिष्कमा एैजेरु पलायो भन्ने चिन्ताले  त्रस्त हुन्छन्।” उनीहरू अस्पताल गएर टाउकाको स्क्यानिङ  जाँच गर्दिन अनुरोध गर्छन्। जाँच गरेर डाक्टरले तपाँइको मस्तिष्कमा एैजेरु सैंजेरु केही पनि छैन भने पनि उनीहरूलाई कतै स्क्यानिङ गर्ने मेशिन नै बिग्रेको पो थियो कि? एैजेरु सानो भएर डाक्टरले नै देख्न पो सकेन कि ? रिपोर्ट जाँच गर्दा डाक्टरले देख्नै पो छुटायो कि भन्ने तर्कनाले पिरोलिइरहन्छन्। उनीहरू बारम्बार फोन गर्छन र मलाई कतै क्यान्सर त भइहालेको छैन नि हगि ? भन्दै आश्वसान खोज्छन्।  ओलिन थप प्रष्ट पार्छन्,  “हामीलाई थाहा छ आश्वसानले काम गर्ने केही समय मात्र हो। पुनः चिन्ताले गाँज्न बेरै लाग्दैन।”

पहिला पहिला हाइपोकोन्ड्रीया भनेर चिनिने स्वास्थ्य चिन्ताको आम समस्यालाई गभ्भीरतापूर्वक नलिई  ठट्टा मजाकको विषय बनाउनु पनि हो। अरुले जिस्क्याए पनि, उडाए पनि पिडित व्यक्तिको मनमा मन्द मन्द मडारिने चिन्ताले उसलाई भित्र भित्र खोक्रो बनाइरहेको हुन्छ। मरिहाल्छु भन्ने तर्कनाले जीवनका राम–रमिता खुशीयाली फिका तुल्याउनाले पिडित व्यक्तिको जीवन नारकिय बन्न थाल्छ।

त्यसै गरी गार्डियन पत्रिकाको एक लेखमा लेखिका एमाईन स्यानर मार्कको भनाई उल्लेख गर्दै लेख्छिन्,  “स्वास्थ्य चिन्ताले सताएपछि जीवन त्रासदीपूर्ण बन्छ। मृत्यु आफ्नै सङघारमा पिङ्ग खेलिरहेको देखेपछि अरु कुरा सोच्नै सकिन्न। काम दाम र सामाजिक सम्वन्ध  चौपट् बन्छ।”  टाइरेरका अनुसार संसारभरि १% मानिसहरू यो रोगबाट पीडित छन् भने केवल १०% ले मात्र उपचार पाएका छन्। पीडित हुनेको सङ्ख्या सालिन्ने वढ्दोछ ।

अध्ययनहरूले देखाए अनुसार संज्ञानात्मक व्यवहारिक थेरापी यो रोगको उपचारमा लाभदायी हुन सक्छ। यस उपचार पद्धतिले मान्छेको सोचाइको शैली रुपान्तरण मार्फत व्यवहार परिवर्तन  गर्ने लक्ष्य राख्ने हुनाले स्वास्थ्य चिन्ताको उपचारमा यो विधि अचुक हुनसक्छ। यस पद्धति अन्तर्गत टाउको दुखाइलाई मष्तिस्कमा ऐंजेरु पलाएर हो भनी ठान्ने मान्छेहरूलाई त्यसदिन विहान टाउको दुख्दै उठ्नेहरूको सङख्या कति होला भनी कल्पना गर्न लगाइन्छ।  उनीहरूले  जलविनियोज,रुघा, माइग्रेन, थकान, अत्याधिक रक्सी या कफी सेवनजस्ता टाउको दुखाइका सम्भाव्य कारणहरूलाई वृत्त चित्रमा उतार्छन्।  चित्रले मष्तिस्कमा ऐंजेरु पलाएर टाउको दुख्ने मान्छेहरूको प्रतिशत नगण्य देखाउँछ। यसरी चिन्ताको समस्या भएका मान्छेहरूले  प्रत्येक लक्षणको निदान घातक नै हुन्छ भन्ने होइन रहेछ भन्ने स्वयम् महशुश गर्दै जान्छन् र बिस्तारै यस समस्यालाई हेर्ने ढङ्गमा परिवर्तन आउन सक्छ।

तर प्राय मानिसहरू यस्तो लक्षण एक मनोवैज्ञानिक समस्याको उपज हो भन्ने कुरा मान्न तयार नहुने हुनाले मनोचिकित्सक या मनोपरामर्शकर्ता कहाँ जाने कु्रा ठाडै अस्वीकार गर्छन्। उनीहरू आफू पिडित भइरहेको समस्या मनोवैज्ञानिक नभई शारीरिक हो भन्ने कुरामा विश्वस्त हुन्छन्। त्यसकारण स्वास्थ्य चिन्ताको उपचारमा समस्यालाई समाधान गर्ने संज्ञानात्मक र व्यवहारिक सहयोगको तालिम पाएका स्वास्थ्यकर्मी र मनोपरामर्शकर्ताको भूमिका अब्बल हुनसक्छ।  प्राध्यापक टाइरेरका अनुसार संज्ञानात्मक व्यवहारिक थेरापीपछि आफ्नो जीवन  कसरी कायापलट भयो भनी सबिस्तार पत्र लेख्ने विरामीहरु थुप्रै छन्।  हृदयाघात हुन्छ  भनी एक वर्षसम्म घरबाट बाहिर ननिस्कने मानिसहरू छुट्टी मनाउन गएका छन्।

त्यसैले मान्छेलाई भित्र भित्रै सिध्याउने स्वास्थ्य चिन्तालाई कम नआँकी र रेला ठट्टाको विषय नबनाई समयमै उचित ध्यान दिनुपर्छ। यदि संज्ञानात्मक व्यवहारिक मनोविमर्शका लागि आवश्यक जनशक्ति र  दक्षता  बढाउन सके अस्पतालमा हुने अनावश्यक जाँच पड्ताल र भर्नाको खर्चलाई न्यूनीकरण गर्न सकिने थियो र महेश र ऊजस्ता कैयौं मानिसहरूको जीवन थप नारकिय बन्नबाट बँच्ने थियो ।

 

                                                                            (लेखक काठमाण्डौ विश्वविद्यालयमा मनोपरामर्शकर्ता हुनुहुन्छ)

उत्तरउत्तरआधुनिकता र नयाँ पुस्ताको शिक्षक

एकप्रसाद दुवाडी
म अहिले आफ्नो अफिसमा बसेर दिउसो पढाउने विषयमा पार पोइन्ट तयार पार्न दर्जनौ साइट भित्र फिलिलि कुद्‍दै छु, एकदुइटा किताब पनि छन् अगाडि। यस अलवा जिमेलमा पत्र बुझ्ने, फेसबुकमा सन्देश थप्ने, ट्वीटरमा ट्वीट गर्ने काम पनि सगै जादो छ । म विदेशमा बसेका साथीहर मात्र नभएर गाउघरका भाइबहिनीहरुसग पनि निरन्तर सम्पर्कमा छु यही बेला कानफोन घुसाएर नविन गीत संगीत पनि सुन्दैछु । हाम्रो ब्यवसायिक संजालको समूह र विश्‍वका प्रमुख अरु संस्थाहरमा के हुदैछन् त्यो पनि चियाउदै छु भने फोरसेयर्ड र टरेन्टमा कुनै नया किताब थपिए ि भनी बेलाबेलामा नियाल्दै पनि छु । एकछिनपछि बिद्यार्थीले ब्लग गरेका प्रोजेक्ट जाच्नु पर्न । भरे घरमा केहीबेर टिभीमा झुन्डिने योजना भएपनि धेरै काम गर्नुछ कम्प्युटरमै । 
उत्तरआधुनिकतामा मानिसले पढे, हेरे, सुने पहिले जस्तै । तर उत्तरउत्तरआधुनिकताका मानिस फोन गर्छन्, बटन थिच्छन्, इन्टरनेट चलाउछन्, आवस्यक कुरा रोज्छन्, सार्छन् अनि डाउनलोड गर्छन् । सन १९८० र त्यसपछि जन्मिएका  मानिसिच पुस्तान्तर गहिरिएिको छ । पछिल्लो पुस्ताले आफ्ना समकक्षीहरु बढी स्वतन्त्र, निर्भीक र सिर्जनशील ठान्छन् २१ औ शताब्दीमा, त्यसकारण यो समय भनेको बौद्धिकता, सिर्जना र शक्तिको युग हो । जबकि उत्तरआधुनिक पुस्ताले यिनीहरलाई ब्रोइलर कुखुरा सिवाय केही होइन भन्छन् । 
उत्तरआधुनिकता व्यापक अर्थ बोक्ने दर्शन भए पनि यसलाई सजिलो गरेर यसरी बुझ्न सकिन्छ कि यसले ज्ञान र अर्थलाई सीमाबद्ध गर्न नसकिने कुरामा जोड दिन्छ । तर एलन कर्बी (सन २००६) र उनका समकक्षी उत्तरआधुनिकताको मृत्यु भैसकेको दावी गर्छन् । उत्तरआधनिकताको आयु सकिएर अर्को दर्शन उदाएको तथ्य सांचो हो । आजका मानिस उत्तरआधनिताले अत्यधिक विकृति ल्याएकोले यसलाई छाडेर विस्तारै आलोचनात्मक सत्यतिर आकर्षित भएका छन् अनि सचनाप्रविधिले यसलाई मलजल गरेको छ ।  
उसोभए उत्तरउत्तरआधुनिकता के हो त ? मलाई यो लाग्छ कि उत्तरउत्तरआधुनिकता थोरै परिवर्तित सांस्कृतिक फेसन मात्र नभएर अरु धेरै हो । तुरुन्त सदाका लागि जुन रपमा शक्ति, ज्ञान, आफ्नोपन, सत्यता र समयलाई बुझिने भन्दा फरक तबरले अर्थ्याउन थालिएको छ । आजका शिक्षक र विद्यार्थीमा पाइने फरक यही हो उत्तरउत्तरआधुनिकता र उत्तरआधुनिकता बिचको खाडल । वास्तबमा उत्तरउत्तरआधुनिकताले आधुनिकताको अपरिहार्यतालाई थुन्‍न सकेन सन २००० को सुरतिरदेखि नया प्रविधिहरका उदयले पुनर्सरचना गरिदियो लेखक पाठक र पाठ्यसामाग्रीको संबन्धलाई । 
उत्तरआधुनिकताले आधुनिक र स्वछन्दतावादले जस्तै लेखकहरलाई नै महत्व दिई केन्द्रमा राख्यो केहीले आफूलाई महत्व नदिएको जस्तो गरी कृति लेखेपछि लेखकको मृत्यु हुन्छ भन्‍ने अभिनय गर्दैरहे । तर आजको नया संस्कृतिले पूर्ण वा आसिकरपमा पाठकलाई नै शक्ति दिएको प्रतित हुन्छगुगल किताब अनि अन्य नि:शुल्क साटहरु जसले बिनापैसा किताब डाउनलोड गर्न दिन्छन् ।  कसैकसैले यसलाई नराम्रो भने पनि अरुको विचारमा प्रजातान्त्रिक बिँडो हो यो । 
उत्तरआधुनिकता ताका गुगल वा स्काइपको कल्पना भएको थिएन । गरब देशका नागरिकका हातहातमा पनि मोबाइल पुग्ने कल्पना थिएन । अहिलेको पुस्ताले पुराना ब्रिटीश कथाउपन्यासाका किताब नपढेर भर्खरै बजारमा आएका रोज्छन् कतिसम्म भने जे के रोलिङ पनि पुरानो भइन् । अनि एचबिओ र स्टारमुभिमा आउने फिल्मका साथै डिभिडीमा २१ औ शताब्दीका फिल्म हेर्छन् । मिटिङ सेमिनारमा जान्छन् तर डेरिडा, फुकु, बौड्रिलार्द आदिका दर्शन घोक्दैनन् । 
नेपालमा ठूला अग्ला विद्यालय भवन बनाउने प्रतिस्पर्धा चल्द गर्दा अमेरिकामा भने गाउतिरको एकान्त ठाउमा पारदर्शी पर्खालले छुट्याइएका टहरा उपयुक्त हुने ठानेर २१ औ शताब्दीका स्कूल बन्दैछन् । जतिसुकै ब्यबहारिक वातावरणको रटान गरे पनि देशविदेशमा विद्यार्थीका गुणभन्दा मार्कलाई नै प्राथमिकता दिइन्छ ।  नेपालकै कुरा गर्दा पनि हिजोआज चरम विभाजन र द्धन्द्ध नभई शान्तिको कामना गरिन्छ, युनियनले ध्वस्त भएका संस्थामा हस्तक्षेपको कामना गरिन्छ । अधिकार लिने मात्र होइन आफ्नो कर्तव्य पालन गनुपर्ने राय दिन्छ । फरक धारका राजनितिज्ञले पनि समान बिन्दुहरु पहिचान गरी सहमति गरन् भन्‍ने चाहन्छन् कोटपाइन्ट र टोपी लगान्छ, नौमतीलाई  भन्दा ब्याण्ड बाजालाई महत्व दिइन्छ महीको सट्टा कोक  न प्यारो लाग्नु अनि संघीयतामा जादा (परिधिलाई मजबुत पार्दा) केन्द्र कमजोर हुन नहुने कुरा उठ्नु, सिकारु केन्द्रित पठनपाठन गर्दा समेत शिक्षकको भूमिका पनि प्रबल खोजिनु मात्र होइन उदार संविधान र नि नियमहरुमा समेत लक्ष्मणरेखा कोरिनले उत्तरआधनिकता खोटो सिक्‍का भैसकेको प्रतित हुन्‍न ?
उत्तरआधुनिकताका पिता लायोटार्डले महाआख्यानको अन्त्य देखेका थिए भने  २१ औ शताब्दीका उत्तरउत्तरआधुनिकताका दार्शनिकहर विश्व भूमण्डलीयकरण वित्त बजारले घेरेको समाजको उदय भएको ठान्छन् जहा विविधता साँघुरिदै जादैछ । दश जोड दुई नपढी ए लेभल, नेपालका सट्टा अमरेकी, बेलायती वा अष्ट्रेलियन विश्वविद्यालय रोजाईमा पर्नु यसैको उदारण होइन र ? आधुनितावाद कालमा जस्तो लगाव, र उत्तरआधुनिक समयको अहंपनाभन्दा फरक उत्तरउत्तरआधुनिकताले विस्तारै मानसिक रपमा विमार पार्ने लत बसालेकै छ धेरथोर आफैँ उपन्यास, आफै उपन्यासकार कोही छ त मात्र प्रविधिनया प्रविधि ।
धेरै विद्धानहरु उत्तरआधुनिकता मरेर गयो भन्छन् । यसको ठाउमा नया ज्ञान र यसको सामर्थ्य एवं प्रविधिले तथा वर्तमान सामाजिक तत्वहरकाकारण नया वाद विचरण गर्दै गरेको ठम्याइ छ उनीहरको । यता नेपालमा भर्खर उत्तरआधुनिकता विचरण गर्न थालेकोमा नेपालीका मात्र नभएर अग्रेजीका गुरहरु समेत भावाविभोर हुने क्रम यथावत छ,  ‘बल्ल नेपालमा उत्तरआधुनिकताको घाम उदायो, यसको छत्रछायाले शैक्षिक सामाजिक सब क्षेत्रलाई चहकिलो पार्नेछ। ऐठन भएको बेलामा कोल्टे फेरेर सुत्‍नु नै विनिर्माण हो भन्‍नेहर र अबचाहि ननिर्माण हुनथाल्यो जस्तो छ भनेर लख काट्ने म बीच उत्तरआधुनिकताको युग सकिएर अर्को समय आइसकेको दलील पेश गर्दा  लामो वाकयुद्ध नै चल्यो केही महिनासम्म उहाहर उत्तरआधुनिकता भर्खर उदाएको देख्‍ने, मचाहि अस्ताइसकेको प्रमाणित गर्न कस्सिएको थिए । 
ित कसको भयो त भन्‍ने कुराभन्दा पनि नौलौ विचरणका बारेमा बृहत बहस हुनु मत्वपूर्ण थियो । सहमति यस कुरामा रह्यो कि कुनै नया वाद भित्रदैमा पुराना दर्शन सम्पूर्णपले निष्प्रभावित हुनसक्दैनन् । हामीले प्रत्येक दर्शनका राम्रा पक्षबाट भरपुर फाइदा लिनुपर्छ ।
[अन्नपूर्ण पोष्‍ट दैनिकमा प्रकाशित लेख]

सोमरस भनेको मदिरा नै हो त ?

– मुकुन्दप्रसाद उपाध्याय

मदिरापान एक्काइसौँ शताब्दीमा हरेक सम्भ्रान्त परिवारको संस्कृति बनिसकेको छ। मदिरापान गर्ने वर्गहरू आफूलाई सभ्य र सुसंस्कृत बताउँछन्। तर मदिरापान कुलीन वर्गको मात्र वर्गीय पहिचान होइन। सर्वहारादेखि सर्वमारासम्मको हरेक वर्गमा यो व्याप्त छ। वास्तवमा यो नसा हो, व्यसन हो। निम्नवर्गले निम्नकोटिको मदिरा सेवन गर्छन् त कुलीन या उच्चवर्गले उच्चकोटिको। फरक त्यत्ति हो। मेडिकल साइन्सले मदिरापान स्वास्थ्यका लागि हानिकारक प्रमाणित गरिसकेको छ।

हाम्रो समाजमा ब्राह्मणजाति बुज्रुक, अग्रज अनि चतुर र छट्टु जाति मानिन्छ। मदिरापानको कुलतमा फसेका यस जातिका विद्वान्हरू आफ्नो ज्ञान र विद्वत्ताको दुरुपयोग गर्दै ‘मदिरापान हाम्रो वैदिक संस्कृति हो, स्वर्गका देवताहरू पनि सोमरस पान गर्ने गर्थे’ भन्दै आफ्नो लतलाई उच्चता प्रदान गर्न उद्यत देखिन्छन्। के देवताहरूको प्रिय वस्तु, देवताहरूले पान गर्ने, वैदिक यज्ञमा चढाइने सोमरस पनि साँच्चिकै नसालु पेयपदार्थ नै थियो त ? यस लेखमा यसैको परिचर्चा गर्न खोजिएको छ।

हिन्दूधर्मलाई सनातनधर्म भनिन्छ। किनकि यो वेदविहित धर्म हो, अनि वेद अनादि, सनातन र अपौरुषेय हो। त्यसैले अचेल हाम्रो हिन्दूधर्मलाई सनातन वैदिक धर्म भनेर परिभाषित गर्ने गरिन्छ। वेद अनादि र अपौरुषेय भनेर जान्दाजान्दै पनि हाम्रा केही आध्यात्मिक चिन्तक, इतिहासकार र संस्कृतिविद्हरू वेदरचनाको कालखण्ड पहिल्याउनमा तल्लीन छन्। तिनको बुद्धिविलासका अनुसार तिनीहरूले ‘ऋग्वेद’ को रचनाकाल आजभन्दा ५ हजार वर्षदेखि ६ हजार वर्षका बीचमा रहेको अनुमान लगाएका छन्। ‘ऋग्वेद’ मा प्रमुख देवताका रूपमा इन्द्रको उपासना र स्तुति गरिएको छ। इन्द्रपछिका अन्य प्रमुख देवताहरूमा सूर्य, अग्नि, वरुण, वायु, मरुत्, अश्विनिकुमार, सोम, मित्र, विश्वदेव, ऋभु, वृहस्पति आदि छन्। यी सबै देवताहरूले सोमरस पान गर्ने गरेको कुरा ‘ऋग्वेद’ मा सयौँपटक आउँछ। ‘ऋग्वेद’ मा इन्द्रलाई सोमपान गर्नेहरूमध्ये धेरै सोमपान गर्ने देवताका रूपमा वर्णन गरिएको पाइन्छ। इन्द्रलाई देवताहरूका राजा, भोगविलासमा रमण गर्ने, सुरासुन्दरीप्रति आसक्त, इन्द्रियासक्त विषयी देवताका रूपमा पुराणहरूले समेत स्वीकारेका हुँदा ‘ऋग्वेद’ मा वर्णित इन्द्रले पान गर्ने, इन्द्रलाई मन पर्ने पेयपदार्थ सोमरसलाई मदिरा बताउनेहरूको तर्कलाई पनि ठाडै नकार्न सक्ने ठाउँ छैन।

तर यो शास्त्रको सतही बुझाइ र आफ्नो रुचिअनुसारको विश्लेषण हो जस्तो लाग्छ। मदिरालाई चलनचल्तीको भाषामा रक्सी भनिन्छ, शास्त्रमा सुरा पनि भनिन्छ, रसायनशास्त्रको भाषामा अल्कोहल भनिन्छ अनि अल्कोहलको मात्रामा र स्वादमा विविधताका दृष्टिले मदिराभित्र ह्विस्की, ब्रान्डी, रम, बियर, वाइन, जाँड, तोङ्वा अनि रूखबाट सोझै निकालिने खजुर र ताडी आदि सबै पर्दछन्। यी सबै मादक पेयहरू मूलभूत रूपमा तीन किसिमले बन्दछन् — (१) अन्नबाट बनाइन्छ, २. फलहरू र फूलहरू (महुवा आदि) बाट बनाइन्छ, अनि (३) विशेष प्रजातिको वृक्षलाई ताछेर त्यसको रस वा चोपबाट बनाइन्छ। यसरी बनाइने मदिराहरूमध्ये कुनचाहिँ मदिरा देवताहरूले पान गर्ने सोमरससँग मिल्दोजुल्दो छ त ? यो पनि चर्चाको विषय हुन सक्छ।

एकथरी सन्त–महात्माहरूले गरेको अभिभाषण वा प्रवचनमा ‘वेदवर्णित देवताहरूले पान गर्ने भनेको सोमरस मदिरा किमार्थ होइन, किनभने सोम भनेको चन्द्रमा हो र चन्द्रमाको शीतलतालाई पान गर्ने कामलाई नै सोमरसपान भनिएको हो’ भनेर अथ्र्याएको मैले सुनेको छु। नेपाल राजकीय प्रज्ञाप्रतिष्ठान

(हालको नेपाल प्रज्ञाप्रतिष्ठान) द्वारा प्रकाशित ‘नेपाली वृहत् शब्दकोश’ मा ‘सोमरस’ लाई ‘सोमलता नामको लहराबाट निकालिने देवताहरूले पान गर्ने रस एवं सोमरसले झैँ मत्याउने पेयपदार्थ’ भनेर अर्थ लगाइएको छ। सोही शब्दकोशमा ‘सोमलता’ लाई चाहिँ ‘शुक्लपक्षमा दिनहुँ पातहरू पलाउने र कृष्णपक्षमा क्रमशः झर्दै गएर औँसीको दिनमा डाँठ मात्र बाँकी रहने हिमालयतिर पाइने एक लहरो’ भनिएको छ। शब्दकोशले उक्त लहरोको बोटानिकल नाम भने दिन सकेको छैन। यसरी शब्दकोशले परोक्ष रूपले सोमरसलाई मत्याउने पदार्थका रूपमा स्वीकारेको देखिन्छ। साथै उक्त शब्दकोशमा नै ‘सुरा’ शब्दको अर्थ दिने क्रममा ‘(१) रक्सी, मदिरा, मद्य, (२) सोमरस, (३) जल, पानी’ भनेर थप भ्रम सिर्जना गरिदिएको देखिन्छ।

यी प्रश्नहरू वा शङ्काहरूको निवारण गर्न फेरि वेदतिर नै जाऊँ। हिन्दूहरूको मात्र होइन, मानवजातिकै प्राचीनतम ग्रन्थका रूपमा ‘ऋग्वेद’ लाई मानिएको छ। यस कुरामा पाश्चात्य विद्वान्हरूको पनि विमति छैन। वेद विभिन्न समयमा विभिन्न ऋषिहरूले साक्षात्कार गरेका मन्त्रहरूको सङ्ग्रह हो। मन्त्रसङ्ख्याको दृष्टिले १०५५२ मन्त्रहरू भएको ‘ऋग्वेद’ लाई वेदहरूमध्येको जेठो र गहन मानिएको छ। वेदलाई संहिता, ब्राह्मण, आरण्यक र उपनिषद् गरी चार भागमा विभाजन गरिएअनुसार ‘ऋग्वेद’ का पनि चार भाग छन्। ऐतरेय र कौषीतकी यी दुई ‘ऋग्वेद’ का ब्राह्मण हुन्। आरण्यकहरूमा ऐतरेयारण्यक, साङ्ख्याउन र कौषीतकी गरी तीन आरण्यकहरू प्रसिद्ध छन्।

वेदका मन्त्रहरूलाई ऋचा भनिन्छ। ‘ऋग्वेद’ को पहिलो मण्डलको सूक्त २३ को २३० औँ ऋचामा ‘हे वायुदेव ! आऊ र यी दूध मिसाइएका कडा सोमरसहरू पान गर’ भनेर भनिएको प्रसङ्ग र सोही मण्डलको सूक्त ५ को ४५ औँ ऋचामा सोमरसलाई दहीमिश्रित पवित्र पदार्थका रूपमा उद्धृत गरिएबाट केही धार्मिक विद्वान्हरूले ‘ऋग्वेद’ मा वर्णित सोमरस पञ्चामृत हुन सक्ने तर्क अघि सारेका छन्। वैदिक कर्मकाण्डका यज्ञ, पूजा आदिमा सबै देवीदेवताहरूलाई पञ्चामृत अर्पण गरिन्छ, जुन पाँच पदार्थको मिश्रित झोल हो। ती पाँच पदार्थहरूमा गाईको दूध, गाईको दही, गाईको घिउ, सखर (वा चिनी) र मह पर्दछन्। ‘ऋग्वेद’ को बाँकी प्रसङ्गलाई बेवास्ता गरेर ती दुई ऋचाहरूलाई मात्र लिँदा सोमरसलाई हालको पञ्चामृतजस्तो रस भनेर भन्न सकिन्छ। तर अन्य प्रसङ्गहरूमा चाहिँ वनस्पति वा लतातिर बढी सङ्केत गरिएको छ।

‘ऋग्वेद’ कै प्रथम मण्डलको सूक्त ५ को ३७ औँ मन्त्रमा सोमरसलाई यज्ञको सम्पत्ति, नेताहरूलाई उत्साहित गर्ने, वहनशील, साथीहरूलाई आनन्द दिने, शीघ्र प्रभाव पार्ने भनेर वर्णन गरिएको छ। वेदको यो वर्णनमा रहेको ‘नेतृत्ववर्गलाई उत्साहित गर्ने, आनन्द दिने र शीघ्र प्रभाव पार्ने’ यी तीन गुण मदिराको गुणसँग मिल्ने भएकाले केही पण्डितहरूले मदिराको नाता सोमरससँग जोड्न खोजेको देखिन्छ।

‘ऋग्वेद’ को सूक्त २८ को ३१३ औँ मन्त्रमा ‘पिँध मोटो भएको ढुङ्गालाई माथि राखेर त्यहाँ ओखलमा पिसिएको सोमरस बारम्बार खाऊ’ भनेर इन्द्रको स्तुति गरिएकाले सोमरस ओखलमा पिसेर निकालिने रस रहेछ भन्ने बुझिन्छ। सोही सूक्तको ३१४ देखि ३२१ सम्मका ८ वटा मन्त्रहरूमा मुस्ली र ओखलबाट सोमरस उत्पादन हुने कुराको उल्लेख छ, अनि वृक्ष–वनस्पतिहरूको पनि उल्लेख भएको हुँदा कुनै वनस्पतिविशेषलाई ओखलमा पिसेर विशिष्ट प्रकारको मीठो रस निकालिने कुरो बुझिन्छ। चास्नीमा छानेर सोमरस निकाल्ने प्रविधिको समेत उल्लेख गरिएको छ। सूक्त ३० मा पुनः दूध मिसाइएको सोमरसको वर्णन छ। हाल चलनचल्तीमा खाइने रक्सी, बियर आदि विश्वमा कहीँ कतै पनि दूधसँग मिसाएर अथवा दहीसँग मिसाएर खाइने चलन छैन। त्यसैले मदिरासँग सोमरसको एकता स्थापित गर्न सकिँदैन। वेदवर्णित सोमरस उत्पादन गर्ने विधि र मदिरा उत्पादन गर्ने विधिमा पनि फरक छ। सोमरस निकाल्न ओखल, मुस्ली आदि प्रविधि पाइएकाले यो प्रविधि वनौषधि निकाल्ने आयुर्वेदिक प्रविधि रहेको प्रतीत हुन्छ।

‘ऋग्वेद’ को पहिलो मण्डलको ८९७ औँ ऋचामा सोमरसलाई शीतलता प्रदान गर्ने, आनन्द दिने र बल दिने भनिएको छ भने ९०४ औँ ऋचामा ‘ऋत्विक्हरूले इन्द्रको प्रसादका रूपमा सोमरस खाँदा साँच्चै नै तृप्त भएर आ–आफ्नो शरीर हल्लाए’ भनिएको छ। यहाँ ‘खाएर शरीर हल्लाए’ भनिएबाट सोमरस मादक पदार्थ हुन सक्ने अनुमान गरिएको हुन सक्छ। त्यस्तै त्यही मण्डलको ९०७ र ९०८ औँ ऋचामा इन्द्रलाई सोमरसले मनग्गे खुसी पारेको हुँदा ‘गएर आफ्नी पत्नीसँग पारिवारिक सुख प्राप्त गर’ भनिएबाट सोमरस पुष्टिवद्र्धक अति पौष्टिक पेय हो भन्ने अर्थबोध हुन्छ। यसै गरी अन्य ऋचाहरूमा पनि सोमरसलाई बल दिने, मीठो, स्वादिलो आदि विशेषण दिइएको छ।

यसरी शास्त्रहरूमा वर्णित सोमरसपान र सुरापान बिलकुलै फरक कुरा हुन् भनेर बुझ्नुुपर्ने हुन्छ। वेदमा उल्लिखित अश्वबलि र पशुबलिको साङ्केतिक अर्थ नबुझेर वर्तमान हिंसाप्रधान बलि र केही आदिवासी समाजमा प्रचलित नरबलिलाई वेदसँग जोड्ने धृष्टता गरिएजस्तै अचेलको मदिरालाई वैदिक सोमरससँग जोड्नु पनि धृष्टता नै हो। वेदमा धेरै ठाउँमा यज्ञलाई अहिंसामय यज्ञ भनेर बताइएबाट पनि पशुबलि वैदिक यज्ञको विरासत होइन भनेर बुझ्नुपर्ने थियो।

‘ऋग्वेद’ को प्रसङ्गबाट कतिसम्मचाहिँ प्रस्ट हुन्छ भने सोमरस सात्विक पेयपदार्थ हो जो देवताहरूले पान गर्दथे, यो यज्ञको एक अङ्ग पनि हो, कुनै खास वनस्पति वा लतालाई कुटेर त्यसको रस छानेर सोमरस बनाइन्थ्यो, जुन रस दही र दूधसँग मिसाएर सेवन गर्दा अझ बढी लाभदायक हुन्थ्यो। यज्ञमा सोमरस पान गर्न सबै वैदिक देवताहरू आउन आतुर हुने स्थितिलाई बुझ्दा केचाहिँ अर्थ लगाउन सकिन्छ भने सोमरस देवताहरू आफैँले उत्पादन गर्न नसक्ने तर मनुष्यहरूले उत्पादन गरेर देवतालाई अर्पण गर्न सक्ने झोल पदार्थ रहेछ।

‘महाभारत’ को उद्योगपर्वमा महात्मा विदुर र राजा धृतराष्ट्रबीचको संवाद छ जसलाई विदुरनीति पनि भनिन्छ। त्यसमा विदुरले एउटा राजाले सातवटा दुर्गुणबाट टाढै रहनु भनेर मद्यपानलाई पनि एउटा दुर्गुण बताएका छन्। भद्रपुरुषले मद्यपान गर्न हुँदैन भन्ने विदुरको ठहर छ। ऋग्वेदकालीन इन्द्र देवताका राजा, भगवान् विष्णुका अंशपुरुष भएका कारणले इन्द्रले पान गर्ने सोमरस मद्यपान हुने सम्भावना देखिँदैन।

‘श्रीमद्भगवद्गीता’ को सत्रौँ अध्यायमा श्रीकृष्णले अर्जुनलाई बताएको सात्विक, राजसी र तामसी खाद्यवस्तुको व्याख्याअनुसार मदिरा दुर्गन्धित, बासी, उच्छिष्ट मादक द्रव्य भएकाले त्यो तामसी भोजन हो। तामसी वस्तु वैदिक यज्ञमा चढ्ने या चढाइने कुरै भएन। परम्परागत रूपमा रक्सी सेवन गर्ने विश्वका केही आदिवासी जनजातिहरूले भौगोलिक विशिष्टताका कारण जाडोबाट बच्न रक्सी सेवन गर्ने गरेका र आफूले सेवन गरेको वस्तु आफ्ना इष्टदेवतालाई समेत अर्पण गर्ने गरेका कारण त्यो नै परम्परा बन्न गएको र देवतालाई पनि रक्सी चढाउन थालिएको कुरा बुझ्न सकिन्छ। तान्त्रिक पद्धतिमा पनि देवतालाई मदिरा चढाइन्छ, तर वैदिक पद्धतिमा मदिरा वर्जित छ र ब्राह्मण–क्षत्री मात्र चतुर र छट्टु जाति भएकाले तिनीहरूले आफूले सेवन गर्ने सबै वस्तु भगवान्लाई चढाउँदैनन् वा भनौँ देवताहरूलाई नचढ्ने अभक्ष वस्तुसमेत भक्षण गर्ने गरेका छन्।

वेदमा सोमयाग, राजसूययज्ञ, अश्वमेधयज्ञ आदि ठूला–ठूला यज्ञहरूमा सोमलतालाई पिसेर मन्त्रोच्चारणसहित सोमरस निकाली देवतालाई चढाउने प्रसङ्ग आउँछ। यो रस पुष्टिवद्र्धक, वीर्यवद्र्धक र पवित्र रस भएकाले देवताहरूलाई अर्पण गरिएको हुँदा ऋचाहरूको प्रसङ्ग, सन्दर्भ र सङ्केतलाई नबुझेर वा बढी बुझेर त्यो रसलाई सुरा वा मदिरा थियो भन्नु भनेको वेदका त्यस्तै मन्त्रहरू नबुझेर वा बढी बुझेर अश्वबलि र पशुबलिबाट बलिप्रथा र नरबलिप्रथा जस्ता गलत प्रथाहरूलाई परम्परा र धर्मको जलप लगाइदिएजस्तै हो भन्न सकिन्छ। प्रकृति वा ईश्वरका स्थलचर, जलचर र नभचर जीवहरूमध्ये अनि ब्रह्माजीका दस प्रकारका सृष्टिहरूमध्ये मानवजातिलाई उत्कृष्ट मानिएको छ। अन्य चराचुरुङ्गी र जीवजन्तुहरूभन्दा मानवलाई उत्कृष्ट बनाउने तàवका रूपमा मानवजातिलाई बुद्धि र विवेक दिइएको छ। त्यसैका कारण मानवजाति सिर्जनशील, कलाकार, चिन्तक, लेखक, अन्वेषक, वैज्ञानिक, दार्शनिक आदि बन्न सक्छन्, अन्य जीवहरू सक्तैनन्। यसरी प्रकृतिप्रदत्त बुद्धि र विवेकलाई केही क्षणका लागि विस्मृत गराई हामीलाई बुङ्गुर–सुँगुरजस्तो पशुतुल्य बनाउने मदिरा कसरी सोमरस हुन्छ होला त ? मानवभन्दा श्रेष्ठ सृष्टि रहेका देवताहरूले यज्ञमा कसरी मद्यपान गर्छन् होला त?

खाद्यप्रविधिसम्बन्धी विशेषज्ञहरू ह्विस्की, रम र ब्रान्डीबाहेक वाइनहरूमा १० देखि १३ प्रतिशतसम्म अल्कोहल हुने, बियरहरूमा ५ देखि ७ प्रतिशतसम्म (प्रिमियम बियरमा चाहिँ बढी) अल्कोहल हुने र टनिकहरूमा ५ प्रतिशतभन्दा कम अल्कोहल हुने कुरा बताउँछन्। सोमरस बन्ने सोमलता पनि एक प्रकारको लता भएकाले लतामा सुगर हुन्छ। त्यस्तो सुगर ग्लुकोजबाट नसालु पेय बनाइँदा पनि ५ प्रतिशतभन्दा बढी अल्कोहल हुने सम्भावना देखिँदैन।

यसरी हेर्दा सोमरस पुष्टिवद्र्धक, बलवद्र्धक र गुलियो, मीठो हुने हुँदा भिटामिन टनिकजस्तो पेय पदार्थ हुन सक्छ भन्न सकिन्छ, जसमा ४–५ प्रतिशत अल्कोहलको मात्रा रहनु अस्वाभाविक देखिँदैन। वनस्पति कुटेर सोमरस बनाइने हुँदा यो पेय पनि तराईतिरका वनस्पति खजुर र ताडीको रस, नरिवलको पानी जस्तो शीतलता दिने, मीठो, बल दिने र स्वादिलो पेय रहेछ भनेर बुझ्नुपर्ने हुन्छ, जसमा केही प्रतिशत अल्कोहलको मात्रा पनि हुन सक्छ भन्ने तर्कमा भने केही तुक भेटिन्छ।

 

Open and Distance Learning (ODL) in Nepal: Prospects and Challenges

Khagendra Acharya

In this article I discuss some of the aspects that pertain to Open and Distance Learning (ODL) in Nepali context. More specifically, drawing from the articles which explicate the prevalence of ODL in developing countries, I delineate on the prospects and challenges of ODL in Nepalese context. As such, the article aims to explore fundamental aspects of popularly designated alternative paths to the traditional mode of learning.

Background

Broadly, the beginning of ODL dates back to 18th Century due to the phenomenal advancement and innovation in transportation and communication heralded by industrial revolution. In Desmond Keegan’s account, ODL as alternative model of education started when technology made it feasible to separate teacher and learner from a fixed place, at a fixed time, to meet a fixed person, in order to be trained. An alternative account at micro level, i.e., at the level of individual, invokes the name of Isaac Pitrnan (in 1840 Britain) as the precursor of this mode with his initiation of modern correspondence education.

Started with correspondence mode, ODL is now agreed to have undergone notably four other stages namely multimedia model, tele-learning model, flexible learning model and interactive flexible learning model (Taylor). The proliferation suffices to prove why ODL has been so widely accepted in the western hemisphere and why European countries have established and recognized this method through European Distance Education Network (EDEN).

Compared to the genesis of ODL in the west, its official and documented history in South Asian Countries (SAC), however, carries shorter history. The table below shows the history of open and distance learning in the SAC (I have included only the State Universities which offer courses in ODL mode):

Table 1: History of Open University in SAC[1]

Country Year Institute
Afghanistan None
Bangladesh 1985 Bangladesh Institute of Distance Education (BIDE)/ Bangladesh Open University was established in 1992.
Bhutan None
India 1982 Dr. B.R. Ambedkar Open University (BRAOU), formerly known as Andhra Pradesh Open University/ The National Open University of India was established in 1985.
Maldives 1999 Tertiary Institute for Open Learning; the institute was under The Maldives National University
Pakistan 1974 Allama Iqbal Open University (AIOU)
Sri Lanka 1980 Open University of Sri Lanka (OUSC)

Though offered very lately, ODL in SAC has been gaining an increased attention and thereby a phenomenal growth in recent years. The change can best be described as the move of ODL from marginal to integral part of overall educational provision.

Introduction

In Nepalese context, ODL offered by the state’s own establishment carries no history in the sense that the government’s plan to establish Open University Nepal (OUN) has yet not been materialized. Hence, ODL in relation to OUN can be discussed only at the level of efforts made[2]. The government’s initial endeavour can be located in the very year when Nepali Government became a signatory of SAARC Consortium to Open and Distance Learning (SACODiL) in 1999. Wagle recall of the government’s effort for Open University also establishes 1990 as a starting point:

The MoE (Ministry of Education) itself constituted an Open Learning and Distance Education (OLDE) Committee in 1999 under the chairmanship of then Secretary of Education to suggest the government with modalities of OLDE in Nepal. The Committee comprising OLDE experts suggested the government with alternatives of programs and resources. (The Himalayan Times)

Nonetheless, the report, Wagle writes very sarcastically, must be gathering dust in some cabinet of the MoE even today. Since 1999 the agenda does not seem to have occupied any importance for around a decade. Exactly after eleven years, i.e., in October 2010, another notable [might be more optimistic effort from the government due to collaborative nature of the venture: MoE and Non-Resident Nepali Association (NRNA) have signed in the agreement to start Open University Nepal (OUN)] move appears visible. The proposed OUN has included the following major objectives:

  • Close the gap in higher education demand, currently unmet by the combined capacity of all the institutions, through open and distance mechanisms.
  • Take tertiary education to the rural, remote, and marginalized people of Nepal, especially women and Dalits, who are practically confined to the villages due to family obligations, social challenges, and financial constraints.
  • Provide opportunities for teachers and government employees who are unable to advance their education, skills and careers while living in rural and remote places, or to those who are unemployed.
  • Provide a mechanism to continue education for the youth who take temporary or permanent employment in foreign countries.
  • Advance a computer-based education to rural Nepal that relates to health, social-systems, productivity, economic improvement, and sustainability disciplines.

(Source: Rasali, Adhikari and Dhakal)

The outcome of the effort, however, has been only a ray of hope for the advocates of ODL. In a context when the plan is in incubation period, writing on the prospect of ODL might sound highly phantasmagoric. Here, I caution my readers not to harness total skepticism mainly for two reasons: first, the government of Nepal along with a promising partner has declared an Open University as a viable and appropriate means to provide mass access to tertiary education; second, ODL has already been in operation since the turn of century in Nepal through accredited universities such as Indira Gandhi National Open University (IGNOU).

Prospects

ODL by its nature carries promising features such as egalitarianism, equality of educational opportunities, flexible curricula (Peters). Consequently, the mode bears significant potential to widen access to higher education which in Nepalese context has appeared very tough due to various constrains. The following elements appear to create noteworthy scope for ODL.

Availability of Learners

The inability of Nepali government to tackle the consequences of diversity, whether prevalent in the form of extreme economic disparity or geographical inaccessibility or socio-political hierarchies, had stood as a major barrier for a large population in appropriate access to education. Education opportunities were inappropriately decentralized, if not totally centralized, and thus any individual other than well-to-do economic status could not get enrolled for higher qualification. I vividly remember my father narrating his odyssey to Dharan from Khotang to study intermediate level. Many people who could not afford to make such bold decision (I am sure this number is large) could hardly own even fundamental qualifications required to take hold of opportunities which were available. And, the situation is true even now: they cannot claim for any of the provisions made by the governments firstly (though scantily) after the restoration of Democracy in 1991 and secondly after the end of Maoist Armed Conflict in 2005.

A very paradoxical situation ensnares these people now: they have opportunities but not the required qualifications. The situation thereby produces foundational reason to demand for educational qualification which does not look viable through traditional mode of education. The availability of learners due to this necessity has further increased at the acceleration of peace process. We have a large number of cadres who had joined Maoist revolution after 1996 leaving their studies are now in need of education as they have been placed back to society. The two-fold availability, along with other elements such as outbound mobility of students for foreign universities, would be productive factors in pulling learners to ODL mechanism.

Ample Libraries

Libraries in Nepal have grown phenomenally especially after the restoration of Democracy in 1991. Now, we live the condition neither of a group of young students in 1930 who were charged of sedition as they applied for permission to start a public library (the Sarawasti Public Library) nor of students who suffered in 1960 when the king dismissed Nepal’s first elected government and closed public libraries established in the fifties. As the study of Koirala and Bird has outlined, post 1991 has provided appropriate environment for, “re-opening of a number of rural community libraries which were closed during monarchy”. Similarly, a large number of INGOs such as Room to Read, and Read Nepal have been asking for government’s permission to “support for community libraries”. Consequently, the number of libraries in Nepal has increased from about 400 in 1990 to about 800 in 2003 (Shrestha qtd in Koirala and Bird 120). The quality and quantity of library has further been enhanced both by INGOs like Rural Development and Education (READ) and Room to Read, and by foreign mission libraries such as the American Library, British Council Learning Centre, Bharat Sanskritic Kendra.

Though all the libraries, especially the ones located in rural areas, might not have ample and appropriate books, their infrastructure can be used for ODL.

Contribution from Diaspora

One of the most optimistic aspects in ODL comes from the promise of contribution from Nepali diaspora. The diaspora, like the population of this type elsewhere, undergo ambivalent position: on the one hand, they meagerly wish to return their home country but on the other, they wish to see the country prospered and plan to contribute without returning. Rasali, Adhikari and Dhakal have fairly outlined the nature of potential input from the Diaspora due to their empathy for people at home:

There are a sizable number of highly qualified academics and professionals among Nepalese Diaspora, who are eager to help their motherland. Having benefited originally from the Nepal’s investment in public education and having had a first-hand experience of her needs, many of them are also eager to give back to the native land. Several members of this Diaspora group have themselves experienced the hopelessness caused by poverty, have walked barefoot to attend schools in the mountains and plains, and have faced acute shortage of books and other educational facilities when they pursued their education in Nepal.  As many of them have succeeded in obtaining world class education in spite of these insurmountable barriers, they understand the pain and frustrations of the rural poor and marginalized groups and their struggle for education, and know that success is still possible. Because of these reasons, they are well suited to help education in Nepal through open and distance learning and support the neediest groups.

The agreement made in October 2010 (it has already been mentioned) stands as a remarkable gesture of the potential.

Challenges

Challenges in ODL are inherent to the characteristics of this mode. Since it espouses values of flexibility and accessibility, it assumes learners to have sense of both autonomy and responsibility for learning. Before I discuss on the problems that start due to the collusion of two elements, I find it worthy to quote Rennie and Mason’s conclusion on the impediments in distance and distributed learning in Nepal and Bhutan:

Firstly, Internet access is improving rapidly, but is still generally too weak and inconsistent to allow any reliance on net-based learning solutions. Secondly, the academic culture is resistant to the recognition of the value of open-learning degrees, with subsequent difficulties in re-designing course materials for a more educationally flexible, student-centred learning environment.

Certainly, the ambivalent position of scholars[3] on the degree from ODL and the problems of internet access for learners account as major impediments. Leaving aside the skepticism of these scholars, I concentrate on other more important factors which make ODL more challenging. One of them, as already mentioned props up from the dialectics of autonomy and responsibility. In Nepalese context, learners’ autonomy which should be curbed by the sense of responsibility exists in very peculiar situation. Learner’s sense of autonomy often overrides their sense of responsibility. Simply stated, many learners tend to carry no responsibility in pedagogic assumptions in ODL. In turn, the tendency might culminate in using ODL as mere formality for awarding and getting certificate.

Unconducive Political Environment

Political environment in Nepal especially after the restoration of Democracy in 1991 has been constantly unstable. The phenomena such as frequent change of governments and thereby blockage of policies formulated by former government has been hindrance for any initiative. Institutions which are already in operation do not generally suffer; but the institutions like OUN which are in the making face major hindrance due to political instability. Wagle’s account succinctly presents this problem:

The education minister makes the commitment, but how long will he stay in the MoE? By the time the university bill is passed by the parliament, he may already have been out of the government because of the fluid politics of Nepal. That means another minister would have to understand the whole process again.

Lack of Electrification

ODL relies heavily on advancement and proliferated use of media and communication. More specifically, educationists need to rely on novel methods of imparting knowledge such as the internet and e-mail, telephone, CD-Roms, print materials, video cassettes and video-conferencing. All these devices need uninterrupted supply of electricity, which in Nepalese context sounds highly unlikely. Power cut has been so severe that electricity avails to us in many months only for around 6-8 hours.

Conclusion

The proliferation and thereby acknowledgement of ODL both in developing and developed countries imply the mode’s significant potential. However, this does not mean that ODL will replace the traditional mode as euphorically supposed by scholars such as Ramanujam, “the present dominance of  campus based higher education may become a thing of the past perhaps by the middle of the next century, if not earlier than that” (126). In the developing countries like Nepal, ODL has apparent scope due to the availability of learners, accessibility to libraries and promise from prospective collaborators. But, we have challenges such as unconducive political environment, lack of electrification, skepticism from some scholars regarding the strength of degree making the task of tackling almost herculean.

Works Referred

  • Chimpololo, Andrew. “The Prospects and Challenges of Open Learning and Distance Education in Malawi.” World Academy of Science, Engineering and Technology. V. 66, 2010.
  • Keegan, D. Distance education technology for the new millennium: compressed video teaching.  ZIFF Papiere. Germany: Institute for Research into Distance Education, 1995.
  • Koirala, Naresh and Paul Bird. Library Development in Nepal: Problems and Prospects. Retrived on 20 February 2011 from http://www.nepallibrary.org/sites/default/files/Library%20Development%20in%20Nepal%20-%20Problems%20and%20Prospects.pdf
  • Ramanajum, P. R. Distance Education in Developing Countries: Prospects and Challenges.
  • Rasali D, Adhikari A. and Dhakal P. “A Proposal for Open University for Rural and Marginalized People.” nepalnews.com. http://www.nepalnews.com/home/index.php/guest-column/7001-a-proposal-for-open-university-for-rural-and-marginalized-people.html
  • Rennie, Frank and Robin Mason. “The Development of Distributed Learning Techniques in Bhutan and Nepal.” The International review of Research in Open and Distance Learning. Accessed on 17 February 2012 from http://www.irrodl.org/index.php/irrodl/article/view/339/765
  • Taylor, James. New Millennium Distance Education. Retrieved on 18 February 2012 from http://www.amigostercermundo.org/docs/FTW%20WORD%20(7).pdf
  • Wagle, Mana P. “Will it Open in Nepal?” The Himalayan Times. http://www.thehimalayantimes.com/fullNews.php?headline=Open+University+&NewsID=283434


[1]  I have relied heavily on internet sites though I have cross-checked many sites, I regret any discrepancies.

[2] Read Prof. Mana Wagle’s articles for the endeavours put by private sector for establishing Open University at http://www.thehimalayantimes.com/fullNews.php?headline=Open+University+&NewsID=283434.

[3] Some scholars blindly believe that anyone who has acquired degree through distance mode does not have skills as much as it is required for being in the profession. Though ridiculous due to over generalizing and egoistic tendency in the argument, we still have this population in academia.

Teaching and Research

– Deepak Subedi
I would like to quote a Chinese proverb to begin my article. “To hear is to forget, to see is to remember and to do is to understand”. In fact, to understand something one has to go through it. Hearing and seeing are not enough. This fact is of crucial importance in teaching as well as in research. Teaching is an art of transferring knowledge to create new knowledge. However, research is neither an art that can be taught nor a set of rules and regulations to follow. It is a skill that can be acquired and whose acquisition can be supported by training. It is not the case that one day we are unskilled in a field and the next day we are experts. There are steps and phases in the acquisition of skills. It requires a continuous effort for a long time in a particular area to be skilled.
In the words of Peter Baumgartner and Sabine Pyar, research based education system became necessary because of the interconnected problems, rapidly changing unstable environments and indeterminate future of the modern society. The conventional teaching methods consist of procedural knowledge for solving pre-defined problems. Several evidences have shown that traditional education system has not been successful in stimulating creative thinking in students. What is required for the students is the active skill of framing problems, designing desirable changes and inventing ways to bring these changes about. The complex nature of the problems in modern society show that much of the knowledge that students have been taught cannot be helpful in real- life problems. They are taught to solve a particular type of pre-defined problems and this knowledge certainly cannot help in solving newly emerging complex problems.   
Cloude Cohen says that research and teaching are complementary activities which cannot be dissociated. In fact, if a teacher gives lectures without doing research the lectures becomes rapidly obsolete because such lectures do not follow the progress of science. On the other hand, it is very important for a research scientist to give lectures for improving his/her research. When a researcher tries to explain scientific concepts in the clearest possible ways, he/she gets new interesting ideas and physical insights which can stimulate new directions of results. This is perhaps an exact explanation of the relation between teaching and research. Hence research and teaching are complements of each other.  
Currently, I am involved in research in the field of surface energy of polymers which consists of measurement of contact angle of liquid drops made on solid surfaces. I am giving my lectures in the same filed for the students of applied science. In my experience,  I have found that my research work has helped me a lot in my teaching whereas the preparation of regular lectures has given me new insights in my research work. I am of the opinion that new generation of students should be taught on research-based education system so as to enable them to fight with the new challenges of the rapidly developing world.
 
Works Consulted
  • Baumgartner, P., Pyar, S. Learning as action: A social science approach to the evaluation of  interactive media: Carlson, P., Makedon, (eds) F. Proceedings of ED-MEDIA 96, AACE Charlottesville, 1996, pp-31-37.  
  •  Claude Cohen Jannoudji. Adventure with cold atoms in: One Hundred Reasons to    be a scientist, 2nd Ed, ICTP, 2004.

वाणीको नालीबेली

मुकुन्दप्रसाद उपाध्याय
धेरै पहिले एकजना कविको एउटा कविता पढेको थिएँ। कविको नामचाहिँ याद रहेन। त्यस कविताको एउटा हरफ म अझै सम्झन्छु। त्यो थियोबोलीबाट हुँदैन क्यै किन भनूँ, बोलेर पो हुन्छ के?अर्थात् कविले हाम्रो बोलीको महत्ता र प्रभावबारे लेखेका थिए। हुन पनि हो, हामी मानवजातिलाई प्रकृतिले दिएको अनुपम एवं अद्वितीय उपहार नै बोलीहो, जसलाई संस्कृत भाषामा वाणीभनिन्छ। बोलीवा वचनशब्दले भन्दा वाणीशब्दले वृहत् अर्थ समेटेको हुन्छ। 
धार्मिक मान्यताअनुसार जलचर, थलचर र नभचर जीवहरूको सङ्ख्या ८४ लाख बताइएको छ। त्यसैले हामी जीवहरूले ८४ लाख योनिमा भ्रमण गर्नुपर्ने कुरा पुनर्जन्मको सिद्धान्तले बताएको छ। ८४ लाख जीवहरूमा मानवजातिलाई नै सर्वश्रेष्ठ मानिन्छ। जीवहरूमा मानव नै यस्तो प्राणी हो जो कर्म, तप, ज्ञान, भक्ति आदिबाट देवतुल्य बन्ने वा देवता हुने सामर्थ्य राख्दछ। त्यस्तो सामर्थ्य हामीलाई बुद्धिविवेक प्राप्त भएकाले सम्भव भएको हो। बुद्धि र विवेकको प्रकटीकरण र ग्रहणको माध्यम अनि सार नै वाणी हो। ज्ञान वा ब्रह्मज्ञान बुझ्नुपर्दा वा बुझाउनुपर्दा वाणीकै सहारा लिनुपर्ने हुन्छ। त्यसैले वाणीलाई ऋक् भनिन्छ। ऋक् भनेकै ज्ञान वा प्रज्ञा हो। वेदले नै भन्छ — ‘प्रज्ञानं ब्रह्मअर्थात् यो प्रज्ञा नै ब्रह्म हो। 
ज्ञानको खोज, संरक्षण र अभिलेखको माध्यम त्रेतायुगसम्म वाणी नै थियो। गुरुकुलमा सम्पूर्ण वेदवेदाङ्गहरूको अध्ययनअध्यापन गुरुशिष्यपरम्पराअनुसार गरिन्थ्यो। गुरुले वाणीद्वारा घोकाउँथे र शिष्यले कण्ठस्थ गर्थ्यो। अनि त्यही शिष्य कालान्तरमा गुरु बनी अर्को पुस्ताका प्रतिनिधि शिष्यहरूलाई घोकाउने गर्थ्यो। धेरै पछि मात्र लिपिको आविष्कार भयो र त्यसपछि वाणी लिपिबद्ध भई संरक्षित हुन थाल्यो। प्राचीन लिपि ब्राह्मीलिपिलाई मानिन्छ। त्यसकै शाखा देवनागरी लिपि हो, जुन हाम्रो लिपि हो। यो लिपि प्राचीन कालमा शिलालेख र ताम्रपत्रमा लेखिन्थ्यो। धेरै पछि कागजको आविष्कार भयो र त्यसपछि यो लिपि कागजमा आयो। झन्डै हजार वर्षभन्दा बढी कागजको साम्राज्य भयो भने २१ औँ शताब्दीदेखि यो क्रम क्रमशः कागजबाट कम्प्युटर चिप्समा रूपान्तर हुँदैछ। 
बोलीको प्रभावबारे भन्नुपर्दा के भन्नुपर्छ भने यो पारसमणितुल्य मूल्यवान् छ र अनेकानेक समस्या र सङ्कट आदिबाट तत्तत् समयमा बलिएको वाणीवचनले ठूलो राहत र मुक्ति प्रदान गर्दछ। विश्वमा भएका अनेक ठूलाठूला वादविवाद, सङ्घर्ष र युद्धको कारण पनि कुनै खास परिस्थितिमा कसैले बोलेको वाणी नै हुन पुगेको छ। इतिहास र पुराणहरूमा पछिल्लो कालखण्डका सबैभन्दा चर्चित र लोकप्रिय महाकाव्यहरू रामायणमहाभारतमानिन्छन्। ती दुवै महाकाव्यको कथावस्तुको उत्कर्ष नै भीषण युद्ध हो भन्दा हुन्छ। रामायणको चुरो नै के हो भने त्यस बेलाको त्रिलोकविजयी असुरसम्राट् रावणले देवताहरूसमेतलाई परास्त गरेकाले उसलाई युद्धमा परास्त गर्न परब्रह्म परमात्माले नै अवतार लिनुपरेको थियो। लङ्काकाण्ड वा युद्धकाण्डको पृष्ठभूमि रामको वनवास हुनु थियो, अनि त्यसको पृष्ठभूमि र कारणचाहिँ राजा दशरथले कुनै बेला रानी कैकेयीलाई दिएको वचन (वरदान) शियो र त्यस वचनको कार्यान्वयन हुनुको कारण फेरि मन्थराको वाणी नै थियो। सीताहरण रामरावणयुद्धको कारण बन्यो र त्यस सीताहरणको कारण पनि रामको वाणी प्रतीत हुने गरी हे लक्ष्मण !भनेर गुहार मागेको मारिचको वाणी नै थियो। 
ऐतिहासिक महाभारतको महायुद्धमा ऐतिहासिक सयौँ वीर महायोद्धाहरूले वीरगति पाई एउटा पिँढीकै विनाश भएको थियो। त्यस्तो भयानक युद्धको कारण पनि द्रौपदीको कटुवचन (वाणी) अर्थात् अन्धाको छोरो अन्धोभनेर युवराज दुर्योधनलाई भनिएको वचन नै थियो। त्यही महाभारतमा वर्णित असुर कंसको विनाश र जरासन्धसँगको श्रीकृष्णको पटकपटकको युद्धको पृष्ठभूमि पनि देवकीविवाहपश्चात् भएको आकाशवाणी नै थियो। त्यस्तै, यस ब्रह्माण्डका विभिन्न लोकहरूमध्ये सबैभन्दा महत्वपूर्ण लोक ध्रुवलोकलाई मानिन्छ। किनभने यस ब्रह्माण्डको बीचमा कुमालेको चक्‍काको सुमेरुका रूपमा ध्रुवलोक रहेको छ, जसका वरिपरि अन्य सबै लोक, ग्रह, नक्षत्र र ताराहरू निरन्तर चक्कर काटिरहेका हुन्छन्। त्यस लोकका स्वामीभक्त ध्रुवले त्यो लोक प्राप्त गर्नुको पृष्ठभूमि पनि वाणी नै थियो। बाल्यकालको बालसुलभ मस्तिष्कमा सौतेनी आमाको कटुवचनले मर्माहत भई उनी कठोर तप गर्न वनतिर हिँडे र त्यही तपका प्रभावले उनले श्रीहरि विष्णुबाट ध्रुवलोक पाएका थिए। 

वाणीको बेलिविस्तार लगाउँदा अक्षरको पनि चर्चा गर्नुपर्ने हुन्छ। अक्षरलाई शास्त्रहरूले अक्षरं ब्रह्मभनेर ब्रह्मसँग तुलना गरेका छन्। क्षर भनेको नाश हुने वस्तु हो भने अक्षर भनेको नाश नहुने वस्तु भएकाले यो ब्रह्म हो। हामी जीवहरूको, देवीदेवताहरूको, कहाँसम्म भने सृष्टिकर्ता ब्रह्माको पनि निश्चित आयु हुन्छ, अर्थात् यस सृष्टिमा दृष्टिगोचर हुने, उत्पत्ति हुने र वृद्धि हुने हरेक वस्तु नाशवान् छन्। तर अक्षरको कहिल्यै नाश हुँदैन। यो न कहिल्यै जन्मनेवाला नै हो। यो त सनातन हो। त्यसैले अक्षरलाई ब्रह्म हो भनेर बताइन्छ। अक्षरब्रह्मको प्रतीक प्रणव अर्थात् ॐकारलाई लिइन्छ। सम्पूर्ण अक्षरहरूको सार र जनक ॐकार भएकाले ॐकार शब्दब्रह्म हो र यो वाणीबाट अभिव्यक्त हुँदा नादब्रह्म हुन्छ। पञ्चतत्वबाट जीव र पञ्चतत्वबाटै अखिल ब्रह्माण्ड बनेको हुन्छ। सृष्टिको आरम्भमा एकोऽहम् बहुस्याम्का रूपमा परब्रह्मले एकबाट अनेक हुने चाहना र सङ्कल्प गर्नु नै सृष्टिको कारण र आधार हो। पञ्चतत्वमा पहिलो तत्वका रूपमा आकाश उत्पन्न भयो। आकाशबाट क्रमशः वायु, तेज, जल र धर्ती बनेका हुन्। हरेक तत्वहरूका विशेष गुणहरू पनि हुन्छन्। आकाशको गुण नै शब्द हो। शब्द भनेकै ध्वनि हो, अर्थात् आकाशतत्वको गुण ध्वनि हो अनि ध्वनि र शब्दको सम्मिलन, समायोजन वा मिथुन नै वाणी हो। ध्वनि मात्र स्वरलहरी हुन सक्छ, लिपिबद्ध गर्न नसकिने ध्वनि हुन सक्छ, अनाहत नाद वा सङ्गीत हुन सक्छ भने वाणी नाद र सङ्गीत दुवै हो र यो लिपिबद्ध पनि गर्न सकिन्छ। आकाशको गुण शब्द हो। विनाआकाशतत्व शब्द वा ध्वनिप्रवाह सम्भव छैन। त्यसैले मादल, ढोल, तबला, वीणा, बाँसुरी, हार्मोनियम आदि सम्पूर्ण वाद्यवादनहरूको संरचनालाई नियाल्दा त्यहाँ खाली ठाउँ देखिन्छ। खाली ठाउँ वा आकाश भएकाले नै तिनीहरूबाट ध्वनि उत्पन्न हुन्छ। त्यसैले हाम्रो बोली उत्पादन हुने मुखको बनोटमा पनि दुई तालुबीच खाली स्थान (आकाशतत्वको उपस्थिति) हुन्छ। त्यसैले बोली फुट्ने गर्दछ। सम्पूर्ण वैदिक मन्त्रहरू र स्तुतिहरूमा शब्द र वाणीको विलय भएकाले शब्दलाई शब्दब्रह्म भनिएको हो र देखि सम्म (‘क्ष’, ‘त्र’, ‘ज्ञलाई शास्त्रमा अक्षर मानिएको छैन) का हरेक अक्षरलाई बीजमन्त्र भनिएको हो। 
हिन्दूधर्मलाई सनातनधर्म र वैदिक धर्म पनि भनिन्छ। विश्वग्रन्थहरूमै सर्वप्राचीन ग्रन्थ मानिने वेदविहित धर्म हिन्दूधर्म हो। वेद भनेको ज्ञान हो, अनि वेद भनेको इतिहासका अनेक कालखण्डहरूमा भएका तत्वदर्शी ऋषिमुनिहरूका वाणीको सङ्ग्रह हो। वेद, उपनिषद्, संहिता आदिको सारवस्तु पनि वाणी हो। वाणी कतै मन्त्रका रूपमा, कतै स्तुतिका रूपमा त कतै सूत्रका रूपमा रहेको हुन्छ। १०८ वटा उपनिषद्हरूको निचोड वा सारांश श्रीमद्भगवद्गीताहो, जुन अन्य धेरै भाषाहरूमा अनुवाद गरिसकिएको छ। गीताभनेको पनि सारमा भगवान् श्रीकृष्णको वाणी नै हो। त्यस्तै अन्य गीताहरूमा रामगीताश्रीरामको वाणी हो भने शिवगीताभगवान् शिवको वाणी हो। 
हाम्रा ऋषिमुनिहरूले आआफ्ना वाणीको आदानप्रदान गरी शास्त्रार्थद्वारा तत्वको निरूपण गरेका हुन्। त्यसैले हिजोआज पनि हामी भन्ने गर्दछौँ — ‘वादे वादे जायते तत्वबोधः।हाम्रो भौतिक जगत्का विभिन्न आविष्कारहरूमध्ये अधिक मूल्यवान्, चर्चित र क्रान्तिकारी आविष्कारहरू वाणीसम्बन्धी आविष्कार नै हुन्। लिपिको आविष्कारपछि सूचनाप्रविधिक्रान्तिसम्म आइपुग्दा वाणीसम्बन्धी विविध आविष्कारहरू हुँदै गए र हामी आकाशवाणी, टेलिफोन, स्पिकर साउन्ड सिस्टम आदि हुँदै मोबाइल, टेलेक्स, फ्याक्स, इन्टरनेट र इमेलमा आइपुगेका छौँ। यी सबै वाणीविस्तारका विभिन्न शैलीहरू हुन्। त्यसैले होला गीतामा पनि भगवान् श्रीकृष्ण १७ औँ अध्यायमा अर्जुनलाई वाणीको महत्व बताउँदै भन्नुहुन्छ — “प्रिय, हितकर एवं सत्यभाषण (सत्यवचन), वेदशास्त्रको पठनपाठन र भगवान्को नामजपसम्बन्धी अभ्यास नै वाणीसम्बन्धी तप हो।
हाम्रो जीवनको अभिन्न अङ्ग तथा अति महत्वपूर्ण र संवेदनशील धरोहरका रूपमा रहेको हाम्रो बोली अर्थात् वाणी कसरी प्रस्फुटन हुन्छ ? हामीले आफ्नो मुखारविन्दबाट धाराप्रवाह वाणी प्रस्फुटन गर्दा शरीरभित्र कुनकुन स्थानहरूबाट बहँदै मुखसम्म आइपुग्छ ? यी कुराहरू जान्नु पनि आवश्यक देखिन्छ। हाम्रो शरीरमा विभिन्न चक्रहरू हुन्छन्। पलेटी कसेर सिधा भई आसन जमाएर बस्ता तलबाट क्रमशः मूलाधार, स्वाधिष्ठान, मणिपुर, अनाहत, हृदय, विशुद्ध, आज्ञा हुँदै टुपीनेर सहस्रारचक्र भएको अनुभव गर्न सकिन्छ। यी चक्रहरूसँग वाणीको सम्बन्ध रहेको हुन्छ। वाणीहरू चार प्रकारका हुन्छन् अथवा उद्गमदेखि प्रवाहसम्म आइपुग्दा हाम्रो वाणीले चार चरण पार गर्नुपर्ने हुन्छ। ती हुन् परा, पश्यन्ती, मध्यमा र वैखरी। कसैले यिनैलाई परावाणी, पश्यन्तीवाणी, मध्यमावाणी र वैखरीवाणी भनेर व्याख्या गर्ने गर्दछन्। हाम्रो गुदद्वार अर्थात् मलद्वारभन्दा दुई अङ्गुल माथितिर चार अङ्गुल क्षेत्रफलमा फैलिएको एक आधारकमल रहन्छ, त्यसलाई मूलाधारचक्र भनिन्छ। त्यो चक्र सुषुम्णानाडीको पनि आधारस्थान भएकाले त्यस स्थानलाई कुण्डलिनी पनि भनिन्छ। कुण्डलिनीलाई शक्तिको आधारस्तम्भ र विन्दुशक्ति मानिन्छ। त्यही शक्तिद्वारा मूलाधारचक्रमा अव्यक्त वाणीको उद्गम हुन्छ, जसलाई परावाणी भनिन्छ। परावाणीको उद्गम गराउने शक्तिलाई वीणावादिनी सरस्वती भनिन्छ। हाम्रा मुख्य तीन नाडी इडा, पिङ्गला र सुषुम्णाको पनि उद्गमस्थल त्रिवेणी भनिने यो मूलाधारचक्रलाई अङ्ग्रेजीमा Pelvic Plexces भनिन्छ। परावाणी मूलाधारमा उत्पन्न हुँदा क्रियाशक्ति र ज्ञानशक्तिको योगबाट भइरहेको हुन्छ। गुणातीत महायोगीहरूले मात्रै परावाणीको प्रभावलाई अनुभव गर्न सक्तछन्। मूलाधारचक्रभन्दा दुई अङ्गुल माथि लिङ्गस्थानको समानान्तर मेरुदण्डमा स्थित चक्रलाई स्वाधिष्ठान भनिन्छ भने स्वाधिष्ठानको पनि दुई अङ्गुल माथि तेस्रो चक्रका रूपमा मणिपुरचक्र रहन्छ। त्यसलाई नाभिस्थान पनि भने हुन्छ। त्यहाँ दसपाते कमल हुन्छ जुन स्वर्णवर्णको हुन्छ। यहाँबाटै पश्यन्तीवाणी प्रवाह हुन्छ भनिन्छ। पश्यन्ती नामक निरपेक्ष वाणी प्रवाहित हुने नभई मूलाधारबाट प्रवाहित हुने परावाणी यहाँबाट पश्यन्तीवाणीमा रूपान्तरण हुने हुन्छ होला। यसमा चाहिँ मतान्तर हुन सक्छ। मणिपुरचक्रकी अधिष्ठात्री देवी लाकिनी हुन् भने देवता विष्णु हुन्। यहाँको वाणी पश्यन्तीचाहिँ सुषुप्त मनसँग सम्बन्धित हुन्छ। आफ्नो मनलाई जित्‍न सकेका योगीहरूले मात्र पश्यन्तीवाणीको प्रकाश पाउन सक्तछन्। अनाहतचक्रमाथि हृदयमा मध्यमावाणी रहन्छ भनेर बताइएको छ। यो चक्र शरीरको केन्द्रीय चक्र हो। हृदयचक्र बाह्रपाते कमलको आकारजस्तो रहेको कल्पना गरिएको छ र कमलको बीचमा जीवका रूपमा रहने रातो ज्योतिलाई वाणलिङ्ग भनेर बताइएको छ। यस स्थानका देवता स्वयं शिव र शक्तिचाहिँ काकिनीदेवी हुन्। हृदयस्थानमा प्रवाहित हुने अव्यक्त वाणीले बुद्धिसँग समन्वय गर्दछ। यस विन्दुमा वाणीलाई बुद्धिले प्रभावित र निर्देशित गर्न सक्तछ। बुद्धिमान् योगीहरूले मध्यमावाणीको प्रकाश पाउन सक्तछन्। अनाहत नाद अर्थात् उद्गीथ ध्वनि ॐकारवाणीको उद्गमस्थान पनि यही नै हो भनेर शिवसारतन्त्रमा बताइएको छ। हृदयकेन्द्रबाट माथि उठेर कण्ठ हुँदै दाँत, जिब्रो र तालुका सहायताले मुखबाट अरूले सुन्ने गरी व्यक्त हुने वाणीचाहिँ वैखरीवाणी हो। अव्यक्त गुणातीत स्थानबाट स्वतः स्फुरण भएको हाम्रो परावाणी पश्यन्तीमा मनसँग र मध्यमामा बुद्धिसँग समन्वय गर्दै वैखरीका रूपमा मुखबाट उच्चरित हुने गर्दछ। भाषाशास्त्रहरूले मध्यमाबाट स्वरवाणीहरू प्रवाहित हुन सक्ने र वैखरीबाट व्यञ्जनवाणी प्रवाहित हुन सक्ने तर्क गर्दछन्। तर सारमा केचाहिँ बुझ्नुपर्ने हुन्छ भने परा, पश्यन्ती र मध्यमा, यी तीन वाणी अव्यक्त वाणी हुन् भने वैखरी मात्र व्यक्त वाणी हो। 
हिजोआज अर्थहीन, विना कुनै प्रयोजनको बकबक वाणीलाई हेय दृष्टिले वैखरी भन्ने चलन चलेको छ। तर वाणीप्रभावको गतिलाई हामी कसरी पनि बुझ्न सक्तछौँ भने जसरी गङ्गा आफ्नो उद्गमस्थान गङ्गोत्रीबाट बगेर हरिद्वार, प्रयाग, वाराणसी हुँदै गङ्गासागरमा समाहित हुन्छिन्, त्यसरी नै वाणीको उद्‍गम मूलाधारबाट परावाणीका रूपमा प्रवाहित हुँदै पश्यन्ती र मध्यमा भएर वैखरीवाणीबाट शब्दब्रह्मको महाकाश (वायुमण्डल) मा समाहित भइरहेको हुन्छ। 
अस्तित्वमा जड र जडभिन्न गरी दुई तत्व छन् भनिन्छ। यी दुवै स्थायी तत्व हुन्, जो प्रलयपर्यन्त रहिरहन्छन्। जडवस्तु भनेको पदार्थ हो, जुन अणुपरमाणुका रूपमा रहन्छ। पदार्थ रूपान्तरण मात्र हुन्छ, नाश हुँदैन। त्यसरी नै जडभिन्न पदार्थहरूलाई पूर्वीय दर्शनले चैतन्य भन्छ त पाश्चात्यले शक्ति, ऊर्जा वा प्रकृतिका रूपमा स्वीकार्दछ। यस समष्टिगत रूपको द्वयविभाजनमा वाणी पनि निश्‍चय नै जडभिन्न वस्तु हो। जडभिन्न वस्तुको पनि नाश हुँदैन, केवल सङ्कुचन र विस्तार मात्र हुन्छ। वाणी शब्दब्रह्म भएकाले यो नाशवान् वस्तु हुँदै होइन। हामीले बोलेका, विश्वका अन्य जीवहरूले बोलेका, इतिहासका अनेक कालखण्डमा बोलिएका र भविष्यमा अनन्तकालसम्म बोलिने सबै वाणीहरू यस वायुमण्डलमा घुमिरहन्छन्, सुरक्षित भइरहन्छन्। आकाशतàवको गुण नै शब्द भएकाले यो विशाल अनन्त महाकाशले सम्पूर्ण शब्द (वाणी) हरूलाई धारण गरिरहेको हुन्छ। सरसर्ती हेर्दा त्यत्रा अरबौँ मान्छेले बोलेका करोडौँ वर्षपूर्वदेखि अनन्तकालसम्मका वाणी कसरी भण्डारन हुने होला भनेर विश्वास नलाग्न सक्छ। भौतिक जगत्मा पनि आजभन्दा ५०६० वर्षअघिसम्म हजारौँ स्क्वायरमिटर क्षेत्रफलमा अवस्थित पुस्तकालयका पुस्तकका पानाहरू सिर्फ एउटा एक स्क्वायरमिलिमिटरको कम्प्युटरचिप्सभित्र भण्डारन वा समाहित हुन्छ भनिएको भए मान्छेले विश्वास गर्दैनथे। तर आज विश्वास गर्नुपर्ने भएको छ। मानवनिर्मित जाबो एउटा कम्प्युटरचिप्समा त यति सामर्थ्य छ भने परब्रह्म परमात्मा, अखिल ब्रह्माण्डका नायक ब्रह्मद्वारा सिर्जित अनन्तकोटि ब्रह्माण्ड धारण गर्न सक्ने महाकाश (आकाशतत्व) ले सम्पूर्ण वाणीहरू धारण गर्न नसक्ला त ? निश्‍चय नै सक्छ अनि गरिरहेको छ र भविष्यमा पनि गरिरहनेछ। 
यसरी हामी मानवजातिलाई परब्रह्म परमात्माको अनुपम कृपाबाट प्राप्त वाणीको पूर्ण रूपले सदुपयोग गर्नुपर्दछ। वाणीको दुरुपयोग भनेको मिथ्यावचन, झूटो बयान, अपशब्दको प्रयोग, गालीगलौज, परनिन्दा, चाकडीचाप्लुसीजन्य अभिव्यक्ति, असत्यको पक्षपोषण गर्ने तर्क आदि पर्दछन्। अप्रिय र कटुवचनलाई त हिंसातुल्य शब्दवाण नै भनिएको छ। वाणीको दुरुपयोग किन पनि गर्नु हुँदैन भने यो नाश नहुने तत्व हो र ब्रह्मतुल्य मानिन्छ। रुद्रहृदयोपनिषद् भन्छ — ‘रुद्रो अर्थ उमा अक्षर तस्मै तस्मै नमोनमः।अर्थात् शब्द शक्तिस्वरूप हो अनि त्यसको अर्थचाहिँ शिवस्वरूप हुन्छ। श्रीमद्भगवद्गीतामा धेरै ठाउँमा अक्षरलाई ब्रह्म भनिएको छ। कतै  ॐकारलाई शब्दब्रह्म बताइएको छ भने एक ठाउँमा चाहिँ परम अक्षरब्रह्मभनिएको छ। परम अक्षरको अर्थ गर्दा केही विद्वान्हरूले प्रणव भनिएको होभन्ने अर्थ लगाएका छन्। तर परम अक्षरभनेर परा, पश्यन्ती र मध्यमामध्येको परावाणीलाई सङ्केत गरिएको हुन सक्छ। यस अर्थमा परावाणी पनि ब्रह्मतुल्य नै रहेछ भनेर बुझ्नुपर्ने हुन्छ। स्वयं ब्रह्म वा ब्रह्मतुल्य जे भए पनि त्यो हामी जीवभित्र रहनुचाहिँ ज्यादै नै महत्वपूर्ण र संवेदनशील पक्ष हो।
Share on Social Media