महाकाव्य सम्बन्धी पूर्वीय परिभाषा

महाकाव्य सर्गबद्ध हुन्छ यसमा देव सत्वंशीय क्षेत्रीय वा धीरोदात्त प्रकृतिको कुनै कुलीन राजा वा एकै कुलका धार्मिक धेरै राजा पनि नायक हुन सक्छन्। यसमा श्रृङ्गार, वीरशान्त मध्ये कुनै एक रसलाई मुख्यरसका रूपमा व्यक्त गरी अरु सबै रसलार्ई अङ्गीरसको रूपमा प्रस्तुत गर्नुपर्दछ। यसमा सबै नाट्यसन्धिको प्रयोग हुनुपर्छ। यसको कथावस्तु इतिहासमूलक र अन्य सज्जनाश्रित हुनुपर्छ भने त्यसमध्ये कुनै एकलाई फलकाव्यको थालनी नमस्कारात्मक, आशीर्वादात्मक, वस्तुनिर्देशात्मक हुनुपर्छ। यसमा खलपात्रको निन्दा र सत्पात्रको प्रशंसा गरिनुपर्छ। यसमा आठभन्दा बढी सर्ग होऊन् ती न छोटा वा नाना छन्दको प्रयोग गरिएपछि अन्त्यमा छन्द परिवर्तन गरियोस। सर्गान्तमा भावी कथाको सङ्केत पनि दिइयोस् । यसमा सूर्य, चन्द्र, रात्री, प्रदेश, अन्धकार, दिन, प्रातकाल, मध्याह्न, सिकार, युद्ध, पर्वत, ऋतु, वन, समुद्र, सम्भोग वा विप्रलम्भ श्रृङ्गार, मुनि, स्वर्ग, पुर, यज्ञ, यात्रा, विवाह, कुमारजन्म आदि उचित विषयको मनोहर वर्णन गर्नुपर्छ । ग्रन्थ वा महाकाव्यको नाम कवि, नायक, प्रतिनायको नाम वा कथात्मक घटनामा आधारित हुनुपर्छ भने अवान्तरमा  सर्गको शीर्षक विषय अनुसार राख्नु पर्छ” (विश्वनाथ, साहित्यदर्पण, ६,३१५—३२८: ५४९—५५१) ।

महाकाव्य सर्गबद्ध, छन्दोबद्ध र पञ्‍चसन्धियुक्त त्यस्तो अलङ्कृत भाषिक संरचना हो जसमा ख्यात वा कल्पित विषयवस्तुको उपयोग गरी कुनै महान् सत्पात्रको चरित्रचित्रण र चतुर्वर्गको अभिव्यक्तिमा रसभावनिरन्तरता कायम राखी नायकाभ्युदय वा जीवनको सुखन्तताको अभिव्यक्ति गरिन्छ। (महादेव अवस्थी, आधुनिक नेपाली महाकाव्य र खण्डकाव्यको विमर्श, २०६४:२२)