Interdisciplinary Discourse – Page 10

सन्तोष

– हेमराज काफ्ले

भक्तपुरको सूर्यविनायक मैले यदाकदा मात्र टेक्ने गरेको ठाउँ हो। यहाँ मसँग परिचित मानिस भेटिने सम्भावना निकै कम हुन्छ।

एकदिन दिउँसो सञ्‍जोगले यहाँबाट बस धुलिखेलको लागि पक्रिनु पर्‍यो।

मैले गाडी पर्खिरहेको बेला एकजना ज्यान परेको हकर छेउमा उभिएको थियो। उसले निधार छोपिेने गरी रातो रङ्‍गको क्याप लगाएको थियो। उसको हातमा एकबिटो पत्रिका र केही पैसा थियो। दुईटा भरिएका बसहरू त्यहाँ रोकिएका थिए। तर ऊ बसको नजिक गएर पत्रिका बेचिरहेको थिएन। त्यसै अल्मलिएर उभिइरहेको जस्तो लाग्थ्यो। ऊ घरी-घरी मतिर पनि पुलुक्‍क हेर्थ्यो। पत्रिका किन्ला भन्‍ने आशाले हेरेको होला भन्ठानेर म वास्ता गर्दिनथेँ। यो साँझ पर्ने बेलामा बिहानको पत्रिका कसले किन्दो हो, म मनमनै भन्दैथिएँ।

धेरै परसम्म हेर्दा पनि आइरहेको गाडी नदेखेकोले समयको सदुपयोग गर्न म नजिकको पसलमा गलैँचाको दाम सोध्न गएँ। फर्कँदा ऊ त्यहीँ थियो। पर्खेर बसेको पो रहेछ। देख्‍ने बित्तिकै छेउमै आएर बोल्नथाल्यो, “चिन्‍नु भो सर मलाई? प्रोफेसर भइसक्नुभो होला हगि?”

मलाई यो अप्रत्यासित तर चिरपरिचित भावको सामिप्यले थोरै चकित बनायो। एउटा हकरलाई म प्रोफेसर भएको नभएको के मतलब?

“छैन। तर मैले तपाईँलाई चिनिनँ त। हाम्रो भेट कहाँ भा’को हो र?”

“मैले केयुमै पढ्‍या हुँ त। तपाईँले पढाउनु भा’को हो नि”, उसले विनम्रता प्रकट गर्‍यो।

“तर कहिले नि ! मैले अनुहार ठम्याउनै सकिनँ, भाइ”।

“आज हो र, २०५८ सालमा”

“आई. एस्सी?”

“हो”

“अरू के गरिन्छ त?”

“यस्तै उस्तै”, उसले मलिन अनुहार लगाएर नाक खुम्च्यायो।

अरूलाई भए पढाइ कहाँ पुग्यो भनी सोध्थेँ होला। यो युवकसँग यसभन्दा बढी सोधखोज गर्न मन लागेन। शायद उसले आई. एस्सी नै पास गर्न सकेको थिएन। मलाई लाग्यो ती टोपीमुनि लुकेका आँखामा कतै केही पीडा पनि पक्‍कै लुकेको छ।

नाम मात्र सोधेँ। सन्तोष रहेछ। झट्ट सोचेँ नाम अनुसारको जीवनशैली भनेको यस्तै होला।

धुलिखेलको बस आइसकेकोले बिदा लिएँ। ऊ पनि बस स्टपबाट पश्‍चिमतिर लाग्यो। मलाई कताकता अनौठो लागिरह्‍यो।

केयुबाट टाढिएका अधिकांश विद्यार्थीहरू स्वाभावत: सधैँका लागि हामीबाट पनि टाढिन्छन्। अहिलेमात्र फेसबूकमा यदाकदा एकदुई जना सम्पर्कमा आउँछन्, अनि हराउँछन्। चिनजान फ्रेन्डलिष्‍टमा सीमित हुन्छ। सुनिन्छ, धेरैजसो राम्रा ठाउँमा गतिला काम गरेर बसेका छन्। मलाई लाग्छ यहाँ पढेकाहरू माथि नै पुग्छन्, अनि एकाध यताउता देखापर्नेहरू या त नियतिले ठगेका या जे छ त्यसैमा सन्तुष्टि लिएर बसेकाहरू हुन्।

केही वर्ष अघिसम्म म एकजना केटालाई बनेपामा तरकारी र फलफूल बेचिरहेको देख्थेँ। “आ… सर, मलाई त यही काम मनपर्‍यो” भन्थ्यो। उसलाई त्यस्तो काम किन मन परेको हो मैले कहिल्यै सोधिनँ।

कहिलेकाहीँ धेरै माथि पुगिसकेकाहरूसँग पनि जम्काभेट हुन्छ काठमाडौँका सडकहरूमा। थोरैले मात्र चिनेझैँ गर्छन्। कसैकसैले बोलाइ पनि हाल्छन्। यस्तो भेट मलाई रमाइलो लाग्छ। देखेर नदेखे झैँ वा नचिने झैँ गर्नेहरूसँग पनि केही गुनासो छैन। मानिसहरूबीचको सम्बन्ध पानीमा हिँडेजस्तो हुनु नपर्ने हो। तर व्यवहारमा यस्तै हुँदो रहेछ। तर एउटा शिक्षकले पुराना सम्बन्ध छुट्दा खिन्‍न भइहाल्नुचाहिँ पर्दैन। नयाँ नयाँ भेट र सम्बन्धले उसको जीवनलाई सार्थक बनाइरहेकै हुन्छ। शिक्षक समुद्रको किनार र विद्यार्थी लगातार आइरहने पानीको छालजस्तै हुन् रे। छाल आउँछ जान्छ। किनारले आत्मसात गरिरहन्छ। कहिलेकाहीँ किनारमा रहेका फोहरहरू बढारिन्छन्। कहिले पानीसँग आएको फोहर किनारमा थुप्रिन्छ।

केही मानिसहरू केयुले सहरकेन्द्रित र विदेशोन्मुख युवाहरूको जमातमात्र उत्पादन गर्ने गरेकाले देशलाई समग्ररूपमा खासै फाइदा भएको छैन भन्‍ने टिप्पणी गर्छन्। कोहीचाहिँ यहाँ पढेपछि सरासर सफल र धनी बनिन्छ भन्‍ने विश्‍वासले भर्नाका लागि मरिहत्ते गर्छन्। यसरी यहाँ पढेपछि के हुन्छ के हुँदैन भनेर आग्रह राख्‍नु मानवजीवनको समग्रतालाई राम्रोसँग नबुझ्नु हो। कुनै स्कुल वा कलेजले जीवनको एक कालखण्डमा महत्व राख्छ, तर त्यो एकमात्र निर्णायक पक्ष हुन सक्दैन। मानिसहरूले यो कुरा बुझेकै हुनु पर्ने हो।

तर केयुमै पढेको मानिस दशवर्षपछि सडकमा पत्रिका बेचिरहेको पाइएला भन्‍ने कल्पना कसले गरेको थियो होला। मैले त गरेको थिइनँ।

यसको अर्थ केयुमै पढेका कारणले कसैले पत्रिका बेच्नुपर्‍यो भन्‍न खोजको होइन। पत्रिका बेचेर जीविका चलाउनु नराम्रो हो भन्‍ने पनि होइन। पत्रिका बेच्ने मानिस अर्को अझ गतिलो काम गरेर बसेको पनि हुनसक्छ। पढेका मानिस सबै जागिरे र हाकिम बन्‍नै पर्छ र बनेकाले पत्रिका बेच्नै हुँदैन भन्‍ने झन् होइन। हाम्रो समाजमा कुनै कुनै शिक्षित मानिसहरूले निर्धारित गर्ने सफलताका मापकहरू गजबका छन्। यहाँ भने सानोतिनो काम गर्न इज्जत जाने, बिदेश गएर जेसुकै गर्न पछि नपर्ने अधिकांश शिक्षित वा अर्धशिक्षित नेपालीहरूको सफलताको मापक पैसा र त्यसले किन्‍न सक्ने भौतिक सुविधाहरू हुन्। यी जीविकोपार्जनका प्रमुख साधनहरू हुन्, तर यी मात्र सफल र सार्थक जीवनका निर्णायक आधारहरू भने होइनन्।

प्रचलित दृष्‍टिकोणले सन्तोषको जीवनलाई हेर्दा ऊ एउटा हरूवा र पछौटे लाग्न सक्छ। मैले छोटो भेटमा उसमा पाएको आत्मविश्‍वास र जीवनप्रतिको इमान्दारी भने उदाहरणीय छ। उसको पेशा र अवस्था मेरो लागि अप्रत्यासित थियो भन्‍ने जानी जानी उसले आफूलाई चिनायो। त्यो उसको सामाजिक परिपक्वता थियो। युवावस्थाको प्रातकालमा केही समय कक्षाकोठामा देखिएको र अहिले विस्मरणमा गइसकेको एउटा पुरानो शिक्षकसँग लामो समयपछि भेट्दा देखाउँन पाएको हार्दिकता भने उसको लागि पनि अविस्मरणीय भएको हुनुपर्छ।

सन्तोषले आई. एस्सी. पास गर्‍यो गरेन, त्यसभन्दा माथि पढ्यो पढेन वा सडकमा पत्रिका बेच्न कसरी आइपुग्यो भन्‍ने एउटा खोजको विषय हुनसक्छ। हिजोआज पनि सूर्यविनायकको छेउछाउ पुग्नासाथ म सडकको दायाँ वायाँ राम्रोसँग चिहाउँछु। अनायास उसलाई खोज्छु तर देख्‍दिनँ। भेटेको केही वर्ष भइसक्दा पनि उसको अतीतप्रतिको मेरो खुल्दुली मेटिएको छैन।

सन्तोषले छुट्टिने बेलामा भनेको कुरा पछिसम्म मेरो कानमा गुञ्‍जिरहला, “मेरो हालत देखेर अचम्म नमाने हुन्छ, सर। तपाईँका सबै चेलाचेलीले डाक्टर, इन्जिनियर, वैज्ञानिक वा अनुसन्धाता बन्‍ने अवसर पाएका छैनन्। तपाईँले अरू पनि सन्तोषहरू भेट्नुहुनेछ”।

सन्तोषको यो भनाइमा वास्तविकता छ जस्तो लाग्छ। देश सन्तोषले आई. एस्सी. पढ्दाको भन्दा फरक भइसक्यो, अनि फरक भैसकेको छ केयु पनि। अहिले त यस्ता अरू पनि स‍न्तोषहरू सडकभरि आइसके होलान, स्वदेशमा नभए विदेशमा। तर कोही कतै भेटिए भने पनि भक्तपुरे सन्तोषलाई भेट्दाजस्तो विस्मयानुभव चाहिँ मलाई हुनेछैन।

‘एक्काइसौँ शताब्दी’ : मताग्रही अवधारणा कि वस्तुगत संज्ञा

– निर्मलमणि अधिकारी ‘आयोदधौम्य’

धेरै नै प्रयोग गरिने शब्दावली हो यो ‘एक्काइसौँ शताब्दी’ । लेखाइ र बोलाइ दुवैमा ‘एक्काइसौँ शताब्दी’ को दुहाइ दिने क्रम बढ्दो छ । तर, हाम्रो देशमा जसरी ‘आधुनिक’ (Modern), ‘आधुनिकतावाद’ (Modernism), ‘उत्तर आधुनिकतावाद’ (Postmodernism), वैश्विकरण (Globalization) आदि अवधारणाहरूलाई तिनको अर्थ नबुझेरै सर्न्दर्भबिना प्रयोग गरेको देखिन्छ त्यसरी नै ‘एक्काइसौ शताब्दी’ लाई पनि नबुझेरै बोल्ने/लेख्ने गरेको देखिन्छ ।

मोडर्न , मोडर्निज्म, पोस्टमोडर्निज्म, ग्लोबलाइजेसन आदि वस्तुगत संज्ञा होइनन्, यी त मताग्रही अवधारणा हुन् र ‘एक्काइसौँ शताब्दी’ पनि त्यस्तै हो । यी सबै अवधारणाहरू युरोपकेन्द्रित भनिने ज्ञानपद्धतिबाट निःसृत हुन् ।

‘शताब्दी’ मात्रै भनियो भने यो शब्दले सामान्यतया एक सय वर्षको समयावधि भन्ने अर्थ दिन्छ र कुनै सिद्धान्त, वाद, दृष्टिकोण वा मताग्रहलाई जनाउँदैन । तर जब ‘शताब्दी’ को अगाडि ‘एक्काइसौँ’ भनी विशेषण लगाइनासाथ यसले वस्तुगत आधार गुमाउँछ । अर्थात्, ‘एक्काइसौँ शताब्दी’ भन्ने अवधारणा जहिले पनि सिद्धान्त, वाद, दृष्टिकोण वा मताग्रह सहित आउँछ । युरोपकेन्द्रित (Eurocentric) भनिने ज्ञानपद्धतिले आफ्नो सभ्यता’, ‘संस्कृति’, जीवनशैली आदिलाई विश्वको र्सवश्रेष्ठ सभ्यता, र्सवश्रेष्ठ संस्कृति, र्सवश्रेष्ठ जीवनशैलीका रूपमा परिभाषित गर्ने प्रयत्नस्वरूप अनेक मताग्रही अवधारणाहरूलाई परिबर्द्धन गरेको छ । त्यही बृहद्रणनीतिकै एक अंशका रूपमा ‘एक्काइसौँ शताब्दी’ भनिने अवधारणालाई पनि परिबर्द्धन गरिएको हो।

अहिले समयलाई ‘एक्काइसौँ शताब्दी’ भन्ने आधार के हो ? मानव सृष्टि भएको बल्ल एक्काइसौँ शताब्दी लागेको पनि होइन र हाम्रातिर कुनै विशेष घटना भएको दुई हजार वर्ष पुगेको पनि होइन । पश्चिमा इसाइहरूले उनीहरूका आस्थाका कारण जीसस क्राइस्टको जन्मलाई मानवसमाजको इतिहासमै सबैभन्दा महत्वपूर्ण घटना मानी इश्वी संवतलाई प्रचलनमा ल्याएको र त्यसरी गणना गर्दा अहिलेको समयलाई एक्काइसौँ शताब्दी’ भनेको हो । विश्वमा यस्ता धेरै संवत्‌हरू छन् । ती विभिन्न संवत्‌का मापदण्डमा हेर्ने हो भने वर्तमान समयलाई विभिन्न संज्ञा दिइएको पाइन्छ । विक्रम संवत्‌लाई आधार मानेर संज्ञा दिने हो भने इश्वी संवत् माने भन्दा करिब ५७ वर्षअगाडि नै एक्काइसौँ शताब्दी लागेको हो । बुद्ध संवत् लाई आधार मानेर संज्ञा दिने हो भने अहिले त्यो एक्काइसौँ शताब्दी बितेकै कैयौँ शताब्दी भइसकेछ । हिन्दू विश्वासका चारवटा युगका आधारमा संज्ञा दिने हो भने कलियुगको पाँच हजार वर्षभन्दा बढी समय बितिसकेको छ । यस्तो पृष्ठभूमिमा समकालीन युगलाई ‘एक्काइसौँ शताब्दी’ भनियो भने युरोपकेन्द्रित (Eurocentric) भनिने ज्ञानपद्धतिद्वारा प्रबर्द्धित मताग्रहलाई नै अंगीकार गरेको ठहर्छ।

कतिपयले यसको पछाडि रहेको मताग्रह थाहा नपाएका हुन सक्छन् भने कतिपयले थाहा पाएरै पनि एक्काइसौँ शताब्दी’ को मताग्रही अवधारणाको पक्ष लिएका पनि हुन सक्छन् । जे जसरी गरिएको होस्, यदि कसैले समकालीन युगलाई ‘एक्काइसौ शताब्दी’ भन्छ भने वास्तवमा उसले सांस्कृतिक विस्तारवाद एवम सांस्कृतिक उपनिवेशवादलाई स्वीकार गरेको हुन्छ ।

इश्वी संवत्‌को प्रचलनलाई पहिले इसाइ मिसनरीहरूले फैलाएका थिए । पछि जब युरोपमा ज्ञानोद्दीपन युग (The Enlightenment), आधुनिक युग (The Modern Period) भनियो, त्यतिखेर अनेक क्षेत्रमा इसाइ मान्यताहरूलाई आलोचना, आक्रमण, विस्थापन गरिएको भए तापनि इश्वी संवत्‌लाई भने यथावत् प्रचलनमा राखे । त्यसो गरिएको व्यावहारिक सजिलोलाई ख्याल राखेर हो वा अरु पनि केही कारण थियो भन्नेमा अनेक तर्क गर्न सकिन्छ । कम्तीमा कतिचाहिँ प्रष्ट छ भने युरोपमा औद्योगिक क्रान्तिले निम्त्याएको औपनिवेशिक विस्तारवादले इश्वी संवत्‌लाई थप परिबर्द्धन गर्यो । दोस्रो विश्वयुद्धपश्चात् संयुक्त राष्ट्रसंघ, विश्व ब्याङ्क तथा अन्तराष्ट्रिय मुद्रा कोष आदि संस्थाहरूको स्थापना एवम् क्रियाशीलताले इश्वी संवत्‌को प्रचलनलाई संसारका सबैदेशसम्म शनैः शनैः विस्तार गरेको देखिन्छ। वैश्विकरण (Globalization) भनिने प्रक्रियासँगै इश्वी संवत्‌ले वैश्विक विस्तारको दौडमा नयाँ उचाइ हासिल गरिरहेको अवस्था छ । नेपालमा पनि इश्वी संवत्‌लाई नै सरकारी कामकाजको संवत् बनाउने माग कतिपयले उरालेको उदाहरणले पनि धेरै कुरा प्रष्टिन्छ । ‍

‘एक्काइसौँ शताब्दी’ भन्नु अहिले एक किसिमको ‘फेसन’ नै भइराख्या छ। तर हामी नेपालीको कुनै साइनोसम्म पनि छैन कथित एक्काइसौँ शताब्दीसँग । इस्वी संवत् चलेको पो ‘एक्काइसौँ शताब्दी’; हाम्रो सर्न्दर्भमा अहिले समयलाई त्यस्तो संज्ञा दिनु त बुझ न सुझसँग होहोरीमा दौडने कार्य मात्र हो । कुरोको चुरो बुझ्ने हो भने अहिलेको समयलाई जनाउने वस्तुगत संज्ञाका रूपमा ‘समकालीन युग’, ‘वर्तमान युग’ आदि प्रयोग गर्न सकिन्छ ।

‘एक्काइसौँ शताब्दी’ लाई बुझेर वा नबुझेर मताग्रही अवधारणाका रूपमा स्वीकार गर्नेहरूले यसलाई आफ्नो विशेष हतियारका रूपमा प्रयोग गरिरहेका हुन्छन् । मताग्रही अवधारणा (Ideological concept) को विशेषता नै यही हो कि यसले आफ्ना मतानुयायीका पक्षमा र अर्को मतको विपक्षमा निश्चित मान्यता, सिद्धान्त वा वादलाई अगाडि बढाउँछ । जस्तै: धार्मिक एवं सांस्कृतिक क्षेत्रमा काम गर्ने अभियन्ताहरूलाई “एक्काइसौँ शताब्दीमा पनि धर्म र संस्कृतिको कुरा गर्ने हो -” भनेर बारम्बार प्रश्न तेर्स्याइन्छ । यसरी तेर्स्याइने प्रश्नमा एक्काइसौँ शताब्दी’ भन्ने कुरालाई धर्म एवं संस्कृतिका विरुद्धमा हतियारका रूपमा प्रयोग गरिएको हुन्छ। तपाईँ नै धार्मिक एवं सांस्कृतिक मान्यतामा आस्था राख्नु हुन्छ र तपाईँलाई अर्को धार्मिक, सांस्कृतिक वा राजनीतिक मान्यता राख्नेहरूले यसरी नै ‘एक्काइसौँ शताब्दी’को हतियार प्रयोग गरेर आक्रमण गर्ने गरेका छन् भने तपाईँ आत्तिनु पर्दैन । त्यस्ता व्यक्तिहरूले आफ्नो मतानुसारको तर्क गरेका मात्र हुन् । तपाईँ उसको मतको आधारबिन्दुमाथि नै प्रश्न गर्नु होस् र ‘एक्काइसौँ शताब्दी’ भन्ने अवधारणा/संज्ञालाई नै कठघरामा उभ्याइदिनुहोस् । तब उनीहरूको हतियार निरर्थक भइहाल्ने छ।

समय रेखीय (Linear) हुँदैन र निरपेक्ष पनि हुँदैन । समय भनेको त्यो ट्याक्सीजस्तो होइन जुन अघि पोखरामा थियो र अहिले काठमाडौँ आइपुगेको छ । समयलाई कसरी परिभाषा गर्ने भन्ने कुरा अनेक पक्षहरूसँग सम्बद्ध हुन्छ । त्यसैले हामी ‘एक्काइसौँ शताब्दी’ भन्ने अवधारणा/संज्ञालाई अस्वीकार गर्छौँ र हामीसँग ‘समकालीनयुग’, र ‘वर्तमान युग’ भन्ने अवधारणा/संज्ञाहरू छन् । यसको अर्थ के हो भने हामी समाज निरन्तर परिवर्तनशील हुन्छ र हुनु पर्छ भन्ने प्राकृतिक नियमलाई स्वीकार गर्दै विकासको रेखीय अवधारणालाई भने अस्वीकार गर्र्छौँ । त्यसैले त हामी अधुनातम प्रविधि र प्राचीनतम ज्ञानलाई एकैसाथ अंगीकार गर्न हिच्किचाउँदैनौँ। हामीसँग भएको ‘किन्डल’ मा वेद–उपनिषद्का डिजिटल पुस्तक होऊन् भने मोबाइलको सीआरबीटीमा संस्कृतका श्लोक पनि समेटिऊन् ।

nirmalam.adhikary@gmail.com

Originally published in: Student’s Concept magazine

महाकाव्य सम्बन्धी पाश्‍चात्य परिभाषा

– रामचन्द्र पौडेल

पश्चिममा काव्यलाई बुझाउन पोएम (poem), पोएट्री (poetry), भर्सेज (verses), पोयसी (poesy) शब्दहरू प्रचलित रहेका छन्। परम्परागत मान्यता अनुसार महकाव्य न्याराटिभ (narrative) भन्‍ने बुझिन्छ। यसरी हेर्दा न्याराटिभ (narrative) को अर्थ कथात्मक हुन्छ । खास गरी महाकाव्यलाई बुझाउन लङ्गर न्याराटिभ भर्सेज (longer narrative verses) शब्दको प्रयोग गरेको पाइन्छ। पाश्चात्य साहित्यको फाँटमा दीर्घतर कवितालाई दीर्घतर आख्यानात्मक कवितालाई महाकाव्य भनिन्छ।

यसै सन्दर्भमा प्रा. कृष्ण गौतमले पाश्‍चात्य महाकाव्य भत्रे ग्रन्थमा महाकाव्य सिद्धान्त र परिभाषाका बारेमा लामो चर्चा गरेका छन्। त्यसलाई यहाँ उद्धृत् गर्नु उपयुक्त हुन जान्छ।

महाकाव्यको उत्पत्ति वीरहरूका कृत्यको अभिनन्दनबाट भएको हो। पश्मिमा त्रासदीको उत्पत्ति धार्मिक विधानबाट भएको मानिन्छ। अतीतमा केही महाकाव्य देवताको वंशसित पनि सम्बन्ध राख्छन् तापनि धेरैजसो प्रसिद्ध महाकाव्य अतिमानवीय वीरको गौरवगानकै निम्ति लेखिएका छन्। महाकाव्य देवता, मानव र दानवको समष्टिमा नै आफ्नो आफ्नै भाषामा महाकाव्य पाउन थाले तब ती महाकाव्यका रूप र विषयमा केही परिवर्तन त आयो किन्तु तिनीहरू ग्रीको—रोमन छायाबाट अलग हुन सकेका थिएनन्। पश्चिमी महाकाव्यको विकास ग्रीक र रोमन सँस्कृतिकै छायामा भएको हो।

नेपालीमा भनिदैँ आएको महाकाव्यलाई पश्‍चिममा ‘एपिक (epic) भनिन्छ, जसको अर्थ ग्रीकमा बोली, शब्द, गीत (स्पीच, बर्ड, सङ्‍ग) आदि हुन्छ। यो भव्य शैलीमा गरिमामय विषय र गम्भीर पात्रहरू राखेर उदात्त प्रयोजनको सिद्धिका निम्ति तयार गरिने लामो वर्णनात्मक कविता हो। तलका परिभाषाबाट यो कुरा अझ छर्लङ्ग हुन्छ:

१. भव्य र सौजन्यपूर्ण शैलीमा एक वा अनेक कथात्मक नायकका ठूला कामको अभिनन्दन गर्ने लामो वर्णनात्मक कविता महाकाव्य हो (क्रिस बाल्डिक, दि कन्साइज अक्सफोर्ड डिक्सनरी अफ लिटरेरी टर्मस, पृ.७०)। यसरी महाकाव्यलाई नायकले गरेका महान् कार्यको अभिनन्दन गर्ने कार्यको रूपमा लिइएको पाइन्छ ।

२. उच्च शैलीमा अतिमानवीय पात्रहरू राखेर लेखिने लामो वर्णनात्मक कविता महाकाव्य हो (मार्टिन ग्रे, ए डिक्सनरी अफ लिटरेरी टर्मस, पृ.१०३)। यो परिभाषाबाट के बुझ्न सकिन्छ भने महाकाव्यमा अतिमानवीय पात्रको चयन गरिन्छ भने त्यो वर्णनात्मक शैलीमा लेखिन्छ ।

३. गरिमा र महत्वले युक्त खास गरी युद्ध जस्तो विषको निरुपण गर्ने लामो वर्णनात्मक कविता महाकाव्य हो। (बाबरा, फ्रम भर्जिल टु मिल्टन, पृ.१)। पश्‍चिममा कविताको व्यक्तिपरक रूपलाई गेयवर्गमा र वस्तुपरक रूपलाई प्रबन्ध, कथात्मक वा वर्णनात्मक वर्गमा राख्ने चलन छ । यस वर्गको कविता कतै—कतै लामो कविता भत्रे नामले पनि अहित हुन्छ । प्रबन्धात्मक कृति त्यो हो जसमा कुनै कथा हुन्छ र त्यसको वर्णन गरिएको हुन्छ । लामो कविता कथात्मक हुन र नहुन पनि सक्छ । जसमा कथा छैन त्यसको बनोट कोलाजको रूमा हुन सक्छ । प्रबन्धकाव्यका वीर कविता (हिरोइक पोइट्री), लोकगाथा (ब्यालेड) रोमांश तथा अन्य भेदहरू हुन्छन् ।

लोकगाथा: वीर कविता वा महाकाव्य जटिल हुन्छ, लोकगाथा अपेक्षाकृत सरल हुन्छ । आर जे रीजको भनाइ छ कि यी शान्त गाउँमा जन्मेका दुई दिदी—बहिनी जस्तै छन् तर एउटी (लोकगाथा) आफ्नो प्राकृतिक सरलताको सौन्दर्य राखेर गाउँमै बसेकी छ, अर्की (महाकाव्य) खर्चिला परिधानका निम्ति चलाखी र पैसा खोज्दै शहर पसेकी छ भने लोकगाथा वर्णनात्मक कविता हो । प्रेम, साहस तथा करुणाका, बोक्सी जादू, अन्धविश्वास तथा भूत आदिका विषय यसमा आउँछन् । बेलायतमा रविन हूडका ब्यालेडहरू खूब परिचित छन् । राजा आर्थर झैँ जनप्रिय यिनी शायद ऐतिहासिक नै थिए र बाह्रौँ शताब्दीमा बाँचेका थिए। यिनको सम्बन्धका ब्यालेडहरू कम त्रासद र ज्यादा हास्यप्रद छन् । जसरी मौखिक महाकाव्यबाट साहित्यिक महाकाव्यको विकास हुन्छ त्यसै गरी मौखिक ब्यालेडबाट साहित्यिक ब्यालेड विकसित हुन्छ । नेपालमा पश्चिमतिर घमारी, ढुस्को, भैनी, फाग चैत आदि लोकगाथा प्रचलित छन् ।

रोमांश:

रोमांस भन्‍नाले गद्य वा पद्यमा लिखित मध्यकालीन आख्यानको बोध हुन्छ । रोमांसको उत्पत्ति फ्रान्समा बाह्रौँ शताब्दीमा भयो। पद्यको स्थान क्रमशः गद्यले लिंदै गयो । वीर महाकाव्य (हिरोइक एपिक) युद्धमा केन्द्रित हुन्छ तर रोमांसमा दरबारिया बहादुरीको चित्रण हुन्छ । शूर (नाइट) हरूका खोज, खेल, जादू, प्रतिस्पर्धा, राक्षस, अजिंगर, बाउन्‍ने, राम्री युवती आदिसित गाँसिएका विषय यसमा आउँछन्। बेलायती आर्थरसम्बन्धी, फ्रेन्च शार्लिमनरोलाँसम्बन्धी तथा क्लासिक अलेग्जेण्डरहरूसम्बन्धी सामग्रीको उपयोग रोमांसमा हुन्छ । बाह्रौँ शताब्दीका फ्रेन्च कवि क्रेशन डि ट्रोयेस रोमांस कृतिहरू प्रभावकारी छन् । आनुप्रासिक पद्यमा लिखित चौधौँ शताब्दीको‘‘सर गवेन एण्ड दि ग्रीन नाइट’’ र गद्यमा लिखित सिडनीको ‘‘आर्केडिया’’ टमस मेलोरीको ‘‘मर्ट डि आर्थर’’ रोमांस हुन् । इटालियन अरियोस्टोको ‘‘ओल्र्याण्डो फ्यूरियोसो’’ स्पेन्सरको ‘‘फ्रेयरी क्वीन’’ रोमांश हुन् र टेनिसनको ‘‘आइडिल्स अफ दि किंग’’ शास्त्रीयता र रोमांशको मिस्कट हो । सर्भेण्टिसद्वारा लिखित उपहास रोमांस (मक रोमांस) ‘‘डन क्विक्सट’’ १६०५) आएपछि यसले पुरानो ढंगको दरबारी रोमांसलाई कमजोर पा¥यो । पछिका गद्य—रोमांस याथार्थिक, सामाजिक निरिक्षणमाभन्दा रूपक र मनोवैज्ञानिक खोजमा जोड दिन्छन् । आजका वैज्ञानिक आख्यान सामान्यत: रोमांस नै हुन्। वर्णनात्मक वा वस्तुपरक कविताका अन्य रूप पनि हुन सक्छन् जसमा कुनै कथाको वर्णन हुन्छ । जियोफ्री चसर (१३४०—१४००) को क्याण्टबरी— टेल्स वर्णनात्मक कविताको आकार नै हो । चसरमा हास्य, यथार्थ, दार्शनिक सूक्ष्मता र कविताको अपूर्व मेल छ । वस्तुपरक कविताको अर्को रूप नाटकीय कविता पनि हो,जस्तो टेनिसनको ‘‘युलिसिस’’१८४२) इलियटको ‘‘दि लभ संग अफ जे अल्फ्रेड’’ आदि ।

महाकाव्यः

वीर कविता भन्नाले यहाँ त्यस्ता काव्य—कृतिको बोध हुन्छ, जो लामा र गम्भीर हुनाले छोटा वीर कविताभन्दा फरक छन् र महाकाव्यको श्रेणीमा पर्छन् । ‘‘इलियड’’, ‘‘बेउल्फ’’, ‘‘सँग अफ रोलाँ’’ यसै प्रकारका काव्य हुन् । यस्ता सादा, मौखिक, लोक—प्रचलित विकसनशील वीर कविता वा महाकाव्यको युगपश्चात् लिखित, साहित्यिक वा कलातक महाकाव्यहरू आए, जुनकिसिमका कृति अहिलेसम्म निर्मित हुँदै छन् । महाकाव्यको शुरुवात वीर भावनामा भयो । यसैले आरमभका मौखिक महाकाव्यहरू वीर कविताको नामले पनि अभिहित हुन्छन् । वीर भावना गौण भएका, प्रकारान्तरित भएका वा हुँदै नभएका लामा, वर्णनात्मक कविता पनि महाकाव्यको संज्ञा भिरेर देखापर्दै आएका छन् । वस्तुत यस विधाको केन्द्र वीरभाव हो र अन्य भाव यसका सहायक हुन् ।

कविताको एक वृहत् भेदको रूपमा महाकाव्यको छुट्टै अस्तित्व छ तापनि लोकगाथामा र रोमांस तथा अन्य किसिमका विधाहरूसँग पनि यसको कतै टाढा र कतै नजिकको सम्बन्ध छ । गीतिजस्तो नितान्त वैयत्तिक विधासित गेय स्तरमा यसको सुसम्बन्ध छ। मौखिक महाकाव्यका कविताहरू गाउनका लागि र सुत्रका लागि सिर्जित हुन्थे न कि लेखनका लागि र पढ्नका लागि । कतिपय रोमांसकृतिहरू महाकाव्यकै अभियानले भुषित छन्, जस्तो वायर्डो, अरियोष्टोका ठूला कविता । पद्यसित मात्र त के, गद्यसित पनि यसको निकटता छ । निकटतामात्र छैन कि केही इतिहासविषयक कृति र औपन्यसिक कृतिहरू महाकाव्यको गरिमा राख्छन् ।

(महाकाव्य सम्वन्धी पूर्वीय परिभाषा अघिल्लो अङ्‍कमा प्रकाशित छ।)

(अन्त्यारम्भ महाकाव्यको कृतिपरक अध्ययन शीर्षकको शोधपत्रको अंश)

Editorial

We have come through the pressure of examinations, evaluations, admissions, and the immediate Dashain festival. The time ahead, with the post-festival zeal in all of us, has the potential to mark a productive continuation of our scholarly pursuits. The KUFIT team wish that our little effort in bringing out interdisciplinary discourses will meet with greater enthusiasm for contribution from the University’s intellectual community.

The articles in KUFIT have come from the authors who have always been very eager to contribute and are accessible to the team. This platform, nevertheless, is open for all faculties of KU. So, as always, we invite our readers to send us writings on diverse areas of interest. We also expect your active participation in the interdisciplinary discourse that we aim to enhance.

Hypocrisy for Survival: Redefining Terrorism in SHALIMAR THE CLOWN

– Khagendra Acharya

<!–[if !mso]>

st1\:*{behavior:url(#ieooui) } <![endif]–>

Published in 2005, Shalimar the Clown by Salman Rushdie is made up of two narratives: one a love story in a beautiful setting, the other an assassination of the American ambassador in brutal manner. The first story depicts Kashmir as a paradise with, multi-cultural, multi-faith tolerance and harmony. Boonyi Kaul, who is the beloved in the story, is a dancer and the daughter of a Hindu pandit. Shalimar the clown, who is the lover in the story, is a performer and tightrope walker whose father is the Muslim headman. The space they live is Kashmir and there is no antagonism. Enjoying the condition of co-existence, the lovers get married and also receive the approval of society.

Boonyi-Shalimar love story is a node through which another story opens onto a wider domain of importance –an act of ‘terrorism’. The second story, which culminates into an assassination of the ambassador, starts with the coming of Maximilian Ophuls, an American Ambassador to Kashmir. Getting access to Max as his driver, he finds a comfortable space to accomplish his intention i.e. to slaughter the ambassador very brutally. In this sense, the murder story entails alternative definition of terrorism, which in turn provides significant domain for analysis due to two important reasons. Firstly, it supplies the content that is against the spirit of his earlier novel Satanic Verses (1988) and in tune with pro-Islam statements that he made later; and secondly, his statements post to the publication of Shalimar the Clown again reiterate the statements in the Satanic Verses. Taking into the entire history of Salman Rushdie’s definition and redefinition of the term terrorism, I would argue that Rushdie’s redefinition of terrorism in Shalimar the Clown is hypocrisy for survival.

No doubt, whether the novel is studied by foregrounding its setting or the storyline, we find the prime concern of critics to be territoriality. Taking into account a major aspect in Rushdie’s life i.e. the (hi)story behind Fatwa imposition by Ayatollah Khomeini in 1989 over him. In Satanic Verses, Rushdie has presented what Khomeini called “a calculated move aimed at rooting out religion and religiousness, and above all, Islam and its clergy”. As the novel was labeled an ‘apostasy’, he was condemned to death by Khomeini. Consequently, a $2.5 million bounty was put on his head, forcing Rushdie to go into hiding. In his attempt to escape from the decree, Rushdie announced and published apologies as a strategy for survival. In one of his announcement to apologize, Rushdie expressed regret as the publication hurt sincere followers of Islam.

Any of his apologies, however, were of no use; he had no any option to go hiding. One planned attack on Rushdie failed when the would-be bomber, Mustafa Mahmoud, blew himself up along with two floors of a central London hotel. Similarly, Hitoshi Igarashi, the Japanese translator of the book, was stabbed to death in July 1991, and many others were made targets of attack. Italian language translator, Ettore Capriolo and William Nygaard, the publisher in Norway, were among others who survived an attempted assassination. It was good that Rushdie could survive unharmed to hear Iranian government’s statement about the lifting of fatwa in September 1998. But, some fundamentalist Muslim groups declared that a fatwa cannot be lifted.

The corollary of Fatwa and Rushdie’s apology to lift it in 1989/90 reappears in 2005 and reveals an interesting fact behind the publication of Shalimar the Clown. Khomeini’s fatwa against Rushdie was reaffirmed by Iran’s spiritual leader, Ayatollah Ali Khamenei, in early 2005 in his message that read the day will come when they will punish the apostate Rushdie for his scandalous acts and insults against the Koran and the Prophet. With it followed the publication of Shalimar the Clown. The novel, like his essay “In Good Faith” does not attack Islam in the spirit of Satanic Verses: there is neither the criticism of recent Muslim political figures such as Ayatollah Ali Khamenei nor the questioning to the authority of the very root of Islam: Qur’an and Prophet Muhammad. The only compelling instance in the novel that describes ‘fundamentally Islam’ a characteristic is ‘jihadi training camps’. But here too, he is not straightforward as before.

Another instance in which Shalimar assassinates Max (viewed by many of the westerners as terrorist attack) is shown to be the case of personal revenge. The intention here is clear: by explicitly castigating western historical specificity about terrorism, he implicitly makes plea again to lift Fatwa. But the novel fails to function as such. In 2007, Fatwa was again reaffirmed. Leading Iranian cleric Hojatoleslam Ahmad Khatami declared that the revolutionary fatwa issued by Imam Khomeini remains valid and cannot be modified. What followed Khatami’s statement was Rushdie’s reaction in an interview with Pamela Connolly. Rresponding to her question, why he adhered to Islam and spoke in favor of the religion, he answered that it was deranged thinking.

Rushdie’s answer is clearly non-pro-Islam. His response shows that he lives in between the guilt for the past (criticizing Islam) and faith in the statements manifested in Satanic Verses. Shalimar the clown dramatizes the guilt in the form of resistance to western discourse of terrorism as a consequence of Islamic fundamentalism. His faith, which is blasphemous for Islam, remains palimpsest here. By foregrounding his guilt, he attempts to appear true to Islam among the Muslim and thus make an apology to lift Fatwa. But once he knows that there is no such possibility, his anti-Islam mind resurfaces and does not hesitate to claim that he adhered Islam as strategy to escape ‘the pressure’. Hence, his redefinition of terrorism in the novel at the backdrop of the whole story from Khomeini’s Fatwa to his response to why he adhered to Islam cannot be dissociated. The close nexus compels any reader to conclude that Rushdie’s anti-western definition of terrorism in Shalimar the Clown is another hypocritical effort to survive from the Fatwa reaffirmed over him.

Media houses and training institutions

– Nirmala Mani Adhikary

In view of the acute shortage of adequately trained personnel in mass media, the question of building up human resources must be a priority of media houses. The growth of mass media studies in universities is linked with the development of the media. The development of the mass media and of advanced communications technologies has been to increase the number of media education institutions all over the world. In Nepal also, after the restoration of democracy in 1990, the number of media education institutions has increased. Apart from training institutes, Universities also have started Communication studies.

Mass media studies are fairly recent phenomena, started only at the turn of the twentieth century. In most countries of Africa and Asia mass media studies have been introduced in the last few decades. In teaching and research, the field is still in its early stages of development and the same is the case with Nepal.

Mass media can create the necessary climate of modernization, which includes vital ingredients like innovativeness, achievement motivation and educational and occupational aspirations. There is a positive relation between economic development and mass media, which acts as reflector of the development process in society.

In the process of modernization people consume more goods, which also includes media products. They use more prints, film, and broadcast media. Modern societies, then, are media dependent societies. Their populations make use of the media for achieving their desired goals. Thus the advancement in the field of mass media is necessary for the over all advancement of any country and Nepal is no exception.

While universities appear to be increasingly involved in communication education they cannot in all cases provide all the practical training that professionals need. Thus various specialized training centers and mass media organization also play an important role. Especially, media houses can provide specific courses of practical, technical and occupational instruction suitably adapted to the circumstances and demands of their work.

While talking about journalism and other mass media professions we should take into account the importance of information and informatics in all branches and sectors of national life, the sensitivity of all societies about news produced and diffused, the rapid development of technology, and increasing demand of specialization. The quality of any system is largely governed by the caliber of those who operate it. The lack of trained manpower is the basic reason for deficiencies observed in the field of mass media in Nepal. It may therefore be considered that higher-level education and training in mass communication profession is of paramount importance. The efforts of only universities and training institutes are not sufficient in this regard. This should also lead to even more extensive and genuine cooperation between media educational institutions and media houses and cooperation between them is equally important. Mass media should no longer be regarded merely as an incidental service and its development left to chance.

[In the print version, the article was published as: Adhikary, Nirmala Mani. (2002, November 1). Media houses and training institutions. The Kathmandu Post, p. 5.]

महाकाव्य सम्बन्धी पूर्वीय परिभाषा

रामचन्द्र पौडेल

कविता विधामा सान्यत: स्वीकारिने पाँच उत्तरोत्तर विस्तारित श्रेणीहरूमध्येका वृहत् तथा वृहत्तर, बृहत्तम दुबै रूपको संज्ञा हो—महाकाव्य। प्राकृत परम्परामा पाँच सन्धिभन्दा केही कम (चार) सन्धि लिने ‘काव्य’ पनि अझै देखा पर्छ भने संस्कृत—परम्परामा ‘सकल—कथा’ का सामान्य ‘महाकाव्य’ र ‘आर्ष महाकाव्य’ पनि छन् । आनन्दवद्र्धनले प्रबन्धकाव्यमा कथावस्तुको सृदृढ योजना र रस—प्रतिपादन हुनुपर्छ भनेका छन् । कथावस्तुअन्तर्गत नाटककाव्य सन्धि र सन्ध्यङ्गको प्रयोग यसमा पनि अनुकूल अलङ्कारहरूको प्रयोग हुनुपर्छ भन्ने उनको विचार पाइन्छ । वास्तवमा एउटा कथात्मक गठन र गुम्फन हुन्छ। यसरी कथात्मक ढाँचामा जीवन र जगत्को विशद् पक्षको काव्यात्मक प्रस्तुति हुन्छ। प्रवन्धकाव्यलाई दुई रूपमा विभाजन गर्न सकिन्छ— (१) महकाव्य (२) खण्डकाव्य। यहाँ खण्डकाव्यभन्दा महाकाव्यसम्बन्धी सन्दर्भ अपेक्षित भएकाले त्यसमै केन्द्रित हुनु उपयुक्त हुन्छ।

महाकाव्यसम्बन्धी पूर्वीय मान्यताहरूको विषयमा खोजमेल गर्ने हो भने यस सम्बन्धमा सर्वप्रथम कलम चलाउने पूर्वीय आचार्य भामह (छैटौं शताब्दी), रुद्रट (सातौँ शताब्दी), दण्डी (आठौँ शताब्दी), हेमचन्द्र (बाह्रौँ शताब्दी) र विश्वनाथ (चौधौ शताब्दी) ले महाकाव्यको स्वरूप रपरिभाषा एवं सम्बन्धबारे चर्चा गरेको देखिन्छ, यसमा भामह र दण्डीको विचार उल्लेख्य छ । जसलाई संक्षेपमा यहाँ प्रस्तुत गरिन्छ। अचार्य भामहले महाकाव्यमा जीवनका विविध रूप र कार्यहरूका वर्णन भएको लामो कथानक हुनुपर्छ भनेका छन् । महान्कार्यको प्रस्तुति गर्ने महान् चरित्र भएको व्यक्ति यसका नायक हुनुपर्छ । यसमा नाटकका पञ्चसन्धिहरू आवश्यक हुन्छन् र सर्गहरू आबद्धभएको हुनुपर्छ । महाकाव्यको भाषाशैली शिष्ट, विशिष्ट पदविन्यास र अलङ्कारयोजनाले आबद्ध हुनुपर्छ र यो सुखान्त हुनुपर्छ भनेका छन् । नायकको अभ्युदय र विजयको वर्णन पनि हुन आवश्यक छ । दूतसन्देश, यात्रावर्णन, युद्धआदेशको वर्णन हुनुपर्छ भन्ने भामहको कथन छ । नायकको लागि महान् व्यक्तिको चरित्र र महान् कार्यको प्रस्तुति हुनु आवश्यक छ । (भामह, काव्यालङ्कार, १: १९—२१)

भामहपछि आचार्य रुद्रटले पनि काव्यालङ्कार (रुद्रालङ्कार) नामक ग्रन्थमा महाकाव्य सम्बन्धी आफ्ना चिन्तन अघि सारेको देखिन्छ। उनले महाकाव्यका सन्दर्भमा यस्ता धारणा व्यक्त गरेका छन्– ‘महाकाव्यमा उत्पाद्य—अनुत्पाद्य दुवै लामा पद्यबद्ध हुनुपर्छ र यसमा प्रसङ्गअनुसार अवान्तर कथा अर्थात् पुराण र कथा, आख्यायिका वा तत्व हुनु पर्दछ । कथा सर्गबद्ध नाटकीयतत्व युक्त हुनु पर्दछ। यसमा जीवनको समग्रताको चित्रण कुनै घटनाप्रधान युद्ध वा साहसिक कार्य आदिको आश्रयले अलङ्कृत वर्णन, प्रकृतिचित्रण, विभित्र नगर, देश, भुवन, स्वर्ग, नदीको वर्णन—विधान हुनु पर्दछ। महाकाकाव्यका नायक द्विजकुलोत्पत्र, सर्वगुणसम्पत्र, महान वीर, विजिगीषु, शक्तिमान्, नीतिज्ञ र कुशल राजा हुनु पर्छ । यसमा प्रतिनायक र त्यसको कुलको पनि वर्णन हुन्छ। कथानक कल्पित वा अकल्पित जुनसुकै भए पनि महान् हुन्छ। यस कथानकभित्र अवान्तर कथाहरू पनि समाविष्ट हुन सक्छन् । यसले युगजीवनका विविध पक्षको चित्रण गर्दछ। नायक सर्वगुण सम्पन्‍न, द्विज कुलोत्पन्न, शक्तिमान,नीतिज्ञ र कुशल राजा हुनुपर्छ। महाकाव्यमा प्रतिनायक र त्यसका कुलको पनि वर्णन हुन्छ। अन्तमा नायकको विजय देखाइन्छ, प्रतिनायकको हैन। महाकाव्यमा कुनै महत् उद्देश्य,चतुर्वर्ग फलप्राप्तिका साथमा सबै रस पनि हुनु पर्छ र रसात्मकता, एकोद्देश्यता अभित्र रूपम प्राप्ति भएको हुनु पर्दछ । महाकाव्यमा अलौकिक र अतिप्राकृतिक तत्व पनि हुन्छन् तर मानिसबाट गरिएको असम्भव अस्वाभाविक घटना हुनु हुँदैन (रुद्रट, २०३२ : ५–७)। रुद्रटले नायक र कथा तथा उपकथाका सम्बन्धमा नयाँ कुरा उल्लेख गरेको देखिन्छ।

रुद्रटपछि आचार्य दण्डीको विवेचनामा विस्तृतता पाइन्छ। दण्डीले ‘महाकाव्यमा कथावस्तु, नायक, रस, चतुर्वर्गमा एउटाको प्राप्‍ति प्राकृतिक वर्णन, अलङ्कारको प्रयोग, छन्द योजना र सर्गबद्धता हुनुपर्छ भनेका छन्। कथावस्तुको आधारको रूपमा ऐतिहासिक सदाश्रित हुनुपर्छ भन्ने दण्डीको भनाइ छ। गठनको सन्दर्भमा नाटकीय सन्धिले युक्त भएको श्रृङ्खलाबद्ध कथावस्तुको पक्षमा उनले आफ्नो विचार व्यक्त गरेका छन्। महाकाव्यको प्रारम्भ मङ्गलाचरणअन्तर्गत आशीर्वादात्मक, नमस्कारात्मक र वस्तुनिर्देशात्मक हुनुपर्छ भन्ने दण्डीको कथन पाइन्छ। सर्गबद्धताको क्रममा सर्ग ज्यादै ठूलो हुनु हुँदैन भन्ने पनि उनको विचार छ। उदात्त गुणले युक्त नायकको कल्पना पनि दण्डीले गरेका छन्। महाकाव्यमा रसको लागि उनले विप्रलम्भ श्रृङ्गारलाई महत्व दिएका छन्। महाकाव्यको उद्देश्यमा धर्म, अर्थ, काम र मोक्षमध्ये एउटाको प्रतिपादन हुनुपर्छ भन्ने दण्डीको कथन छ। त्यस्तै महाकाव्यमा छन्द—प्रयोग र सर्गान्तमा छन्दपरिवर्तनको आवश्यकतामा दण्डीले जोड दिएका छन्। उनको कथनानुसार प्रकृति—वर्णनअन्तर्गत विभिन्न ऋतु, पर्वत, नगर, समुद्र, बगैँचा, जलविहार, उत्सव, सूर्योदय आदिको वर्णन छ।’(दण्डी, काव्यदर्श, १: १६—२१)

नवौं शताब्दीका ध्वन्यालोक ग्रन्थ प्रस्तुत गर्ने आनन्दवर्धन र दसौं शताब्दीमा त्यसै ग्रन्थको टीका लेख्ने अभिनव गुप्तले पद्यकाव्यका प्रभेद देखाएका छन्। तीमध्ये नवौं प्रभेद सकलकथामा ललित महाकाव्यका र दसौं प्रभेद सर्गबन्धमा आर्ष महाकाव्यका लक्षको निर्देश सूत्रात्मक रूपमा गरेको छनक मिल्छ। यी दुबै विद्वान्हरूले महकाकव्यका प्रयोगगत रूढीबाट अभिप्रेरित थप लक्षणहरू भने बताएनन्। यसो भए पनि तिनले ध्वनिवादको स्थापना गर्ने क्रममा प्रबन्धकल्पना सम्बन्धी मान्यताको चर्चा गर्दा प्रबन्धात्मक रसाभिव्यक्तिका निम्ति सुन्दर मूलकथाको निर्माण, त्यस कथाको रसानुकूलता, त्यसमा रहनुपर्ने सन्ध्यङ्ग (पञ्चसन्धि) को सङ्गठन, त्यसका खास—खास स्थलमा आवश्यकता अनुसार गरिनुपर्ने विशेष रसहरूको उद्दीपन र प्रकाशन अनि प्रधान रसको खोज तथा रसानुकूल अलङ्कार—विधानको अपेक्षा (ध्वन्यालोकतृतीय उद्योत, कारिका १०—१४) जस्ता जुन विशिष्टताहरूको उल्लेख गरेका छन्। तिनले महाकाव्यात्मक प्रवन्ध—कल्पनालाई नै औँल्याएको बोध हुन आउँछ। यहाँनेर आनन्दवर्धनले प्रतिपादन गरेको ध्वनिवादी चिन्तनका प्रतिक्रियास्वरूप आचार्य कुन्तक (दसौं शताब्दी) ले स्थापित गरेको वक्रोक्तिवाद अन्तर्गत निरूपित प्रवन्ध—वक्रतासम्बन्धी मान्यताले पनि प्रबन्ध काव्य (महाकाव्य) लाई नै काव्यको सर्वश्रेष्ठ प्राप्ति (‘‘प्रबन्धेषु कविन्द्राणां कीर्तिकन्देषु किं पुन: वक्रोक्तिजीवितं ४, 26: ४३) ठह¥याएको कुरो पनि स्मरणीय नै छ।

महाकाव्य चिन्तनको क्षेत्रमा कलम चलाउने आचार्यमा हेमचन्द्र देखा पर्दछन्। उनले काव्यानुशासन नामक ग्रन्थमा महाकाव्यलाई परिभाषित गरेको देखिन्छ— ‘पद्यबद्ध रूपमा प्रायः संस्कृत, प्राकृत, अपभ्रंश, अग्राम्य भाषामा विभिन्न कथानकलाई लिएर शब्द वैचित्य, अर्थ वैचित्य, रसयुक्त, छन्दोबद्ध एवम् लोक रञ्‍जक गुण बोकेको काव्य नै महाकाव्य हो’ (हेमचन्द्र, सन् १९३४: ३९५) भनेका छन्।

संस्कृत महाकाव्य—चिन्तनका परम्परामा देखा परेका अन्तिम महान् विद्वान आचार्यविश्व नाथ हुन्। उनले आफ्नो साहित्यदर्पण भन्ने ग्रन्थमा काव्यका भेदोपभेदको लक्षण निर्देश गर्दा महाकाव्यका पद्य—प्रबन्धको एक प्रकारका रूपमा रहेको महाकाव्यका लक्षणपूर्वक उल्लेख गरेका छन्। यिनी खासगरी आपूmभन्दा पूर्ववर्ति आचार्य दण्डीबाट प्रभावित भएर महाकाव्यको चर्चा गर्छन्। उनले प्रस्तुत गरेको महकाव्य सम्बन्धी परिभाषा यस प्रकार छ—

महाकाव्य सर्गबद्ध हुन्छ यसमा देव सत्वंशीय क्षेत्रीय वा धीरोदात्त प्रकृतिको कुनै कुलीन राजा वा एकै कुलका धार्मिक धेरै राजा पनि नायक हुन सक्छन्। यसमा श्रृङ्गार, वीरशान्त मध्ये कुनै एक रसलाई मुख्यरसका रूपमा व्यक्त गरी अरु सबै रसलार्ई अङ्गीरसको रूपमा प्रस्तुत गर्नुपर्दछ। यसमा सबै नाट्यसन्धिको प्रयोग हुनुपर्छ। यसको कथावस्तु इतिहासमूलक र अन्य सज्जनाश्रित हुनुपर्छ भने त्यसमध्ये कुनै एकलाई फलकाव्यको थालनी नमस्कारात्मक, आशीर्वादात्मक, वस्तुनिर्देशात्मक हुनुपर्छ। यसमा खलपात्रको निन्दा र सत्पात्रको प्रशंसा गरिनुपर्छ। यसमा आठभन्दा बढी सर्ग होऊन् ती न छोटा वा नाना छन्दको प्रयोग गरिएपछि अन्त्यमा छन्द परिवर्तन गरियोस। सर्गान्तमा भावी कथाको सङ्केत पनि दिइयोस् । यसमा सूर्य, चन्द्र, रात्री, प्रदेश, अन्धकार, दिन, प्रातकाल, मध्याह्न, सिकार, युद्ध, पर्वत, ऋतु, वन, समुद्र, सम्भोग वा विप्रलम्भ श्रृङ्गार, मुनि, स्वर्ग, पुर, यज्ञ, यात्रा, विवाह, कुमारजन्म आदि उचित विषयको मनोहर वर्णन गर्नुपर्छ । ग्रन्थ वा महाकाव्यको नाम कवि, नायक, प्रतिनायको नाम वा कथात्मक घटनामा आधारित हुनुपर्छ भने अवान्तरमा सर्गको शीर्षक विषय अनुसार राख्नु पर्छ” (विश्वनाथ, साहित्यदर्पण, ६,३१५—३२८: ५४९—५५१) ।

यस प्रकार विश्वनाथको महाकाव्यमान्यता सबभन्दा पछिल्लो रूपमा देखा पर्दछ। यिनी चौधौँ शताब्दिका काव्यशास्त्रीय विद्वान् मानिन्छन् । यतिखेर संस्कृतमा वक्रमार्गी महाकाव्यको युग समाप्त भएको थियो। यिनले आर्ष महाकाव्यलाई त्यति हेरेनन् र वैचित्यमार्गी काव्यका आधारमा यिनले महाकाव्य सिद्धान्तको निर्माण गरे। यिनको परिभाषा १४ श्‍लोकमा फैलिएको विस्तृत रूपको देखापर्छ संस्कृत महाकाव्यमा ह्रासका कारणहरू (प्रतिभा, पाण्डित्य र कलात्मकताको कमी) पनि त्यहाँ साङ्केतित छन्। भामह र दण्डीजस्तै महाकाव्यलाई यान्त्रिकताको खुराक यिनले पनि दिएनन् भन्‍न सकिन्‍न।

विश्‍वनाथपछि संस्कृत साहित्य परम्पराका अन्तिम आचार्यका रूपमा जगन्‍नाथ देखा पर्छन्। तर, महाकाव्यका सम्बन्धमा उनको ठोस चिन्तन देखिँदैन। उनले रसगङ्गाधरमा काव्यका लक्षण, भेद एवं रसका विषयमा चर्चा गरे पनि महाकाव्यका सम्बन्धमा उनको ठोस परिभाषा पाउन सकिन्न । उनले दिएको काव्य परिभाषा यस्तोछ– रमणीयार्थप्रतिपादक शब्द काव्य: अर्थात् रमणीय अर्थ प्रदान गर्ने शब्द नै काव्य हो (जगन्‍नाथ, सन् १९५५: १) ।

यस प्रकार पूर्वीय सबै विद्वान र विश्‍वनाथका मान्यताहरूलाई हेर्दा के प्रष्ट हुन्छ भने यिनले त्यति आधारभूत मान्यता दिएनन्। अङ्गीरस र एक वर्गको विशेष प्राप्ति भनाइ मात्रै यिनको आधारभूत चेत रह्यो। समग्रमा भत्रुपर्दा भामह कम रूढीग्रस्त, कम समसामयिकताबाट प्रभावित विस्तृत आबाज छन् भने त्यसपछिका उल्लेख्य आबाज रूद्रट हुन्। दण्डी तथा विश्वनाथ थोरै मात्रमा उल्लेख्य हुन पुगेको तथ्य स्मरणीय छ। महाकाव्यका सम्बन्धमा महत्वपूर्ण व्याख्या र विश्लेषण गर्ने समालोचकहरूमा भामह, दण्डी, रुद्रट, हेमचन्द्र र विश्वनाथ देखिन्छन् । उनीहरूका अवधारणालाई समेटेर महाकाव्यको परिभाषा यसरी दिन सकिन्छ–

महाकाव्य सर्गबद्ध, छन्दोबद्ध र पञ्‍चसन्धियुक्त त्यस्तो अलङ्कृत भाषिक संरचना हो जसमा ख्यात वा कल्पित विषयवस्तुको उपयोग गरी कुनै महान् सत्पात्रको चरित्रचित्रण र चतुर्वर्गको अभिव्यक्तिमा रसभावनिरन्तरता कायम राखी नायकाभ्युदय वा जीवनको सुखन्तताको अभिव्यक्ति गरिन्छ। (महादेव अवस्थी, आधुनिक नेपाली महाकाव्य र खण्डकाव्यको विमर्श, २०६४:२२)

यसरी महाकाव्यसम्बन्धी पूर्वीय परिभाषा विभिन्‍न विद्वानहरूले दिएका छन्। महाकाव्यको सत पक्षको प्रशंसा र असत पक्षको निन्दामा जोड दिए पनि त्यसले समाजलाई मर्यादाको पथमा लैजान महत्वपूर्ण भूमिका खेल्नुपर्छ भन्‍ने सन्देश दिन सफल भएको छ।

(अन्त्यारम्भ महाकाव्यको कृतिपरक अध्ययन शीर्षकको शोधपत्रको अंश)

Global Warming

– Eak Duwadi

Sometimes I wonder how the indigenous people were so wise that they were aware of today’s problem thousands of years back. For example, whatever they used to consume were biodegradable and they always encouraged others to keep soil, water and air pure by claiming them sacred. Modern life is just the opposite so we have been facing several threats. Pertinent one is Global Warming — an increase in the average temperature of the earth’s atmosphere, especially an unrelenting increase sufficient to cause climatic change. It has become the most debated topic presently. Can we solve it?

There was Ice Age when most parts of the earth were covered with ice. Gradually, it got melted forming many seas engulﬁng many settlements though there were no greenhouse gases which comprise methane, water vapor, carbon dioxide and ozone. Since the Industrial Revolution, the need for energy to run machines has steadily increased. Some energy, like the energy you need to do your homework, comes from the food you eat. But other energy, like the energy that makes cars run and much of the energy used to light and heat our homes, comes from fuels like coal and oil – fossil fuels. Burning these fuels releases greenhouse gases.

All climate changes occurred naturally. However, during the Industrial Revolution, we began altering our climate and environment through agricultural and industrial practices. The Industrial Revolution was a time when people began using machines to make life easier. It started more than 200 years ago and changed the way humans live. Before the Industrial Revolution, human activity released very few gases into the atmosphere, but now through population growth, fossil fuel burning, and deforestation, we are affecting the mixture of gases in the atmosphere.

Global warming may be a big problem, but there are many little things we can do to make a difference. If we try, most of us can do our part to reduce the amount of greenhouse gases that we put into the atmosphere. Many greenhouse gases come from things we do every day. As we have learned, these greenhouse gases trap energy in the atmosphere and make the Earth warmer. Driving a motorbike or using electricity is not wrong. We just have to be smart about it. Some people use less energy by carpooling. For example, four people can ride together in one car instead of driving four cars to work.

Thus, educate yourself, save electricity, bike and bus, and walk, talk to your family and friends, plant trees, recycle, when you buy, buy Cool Stuff and use Solar Energy to lessen the effect.

These instructions were not uncommon in our country. But when Algore, a former vice president of the USA told us at Bali about it, our eyes are opened even though our obsessions to gadgets and vehicles have not stopped. Thus, it is the time to revive the environment friendly approaches not only to protect ourselves but also to be the world leader as Nepal still has the natural scenery which is rare in the developed countries.